عوامل و بسترهای پایین‌بودن نرخ مشارکت اقتصادی زنان ایران

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسنده

استادیار جمعیت‌شناسی،‌ گروه اقتصاد جمعیت و سرمایه انسانی، مؤسّسة تحقیقات جمعیّت کشور، تهران، ایران

10.22034/jscc.2024.20659.1088

چکیده

زمینه و هدف: مطالعات نشان داده است که تصمیم زنان برای فعّالیّت در‌ نیروی کار، تحت‌تأثیر بسیاری از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که برخی از آن‌ها به آهستگی در طول زمان تغییر می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر می‌توانند به‌سرعت، توسط تغییرات در سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی دولت‌ها تحت‌‌تأثیر قرار گیرند این نوع تصمیم‌گیری‌ها درکشورهای مختلف جهان به‌ویژه در منطقه خاورمیانه و کشورمان ایران متفاوت است. هدف ‌اصلی این ‌مطالعه شناخت دلایل و بسترهای پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی زنان ایران در مقایسه با سایرکشورهاست.
 
روش و دادهها: این پژوهش به روش تحلیل اکتشافی‌ و با رویکرد تطبیقی انجام و از فن مرور سیستماتیک به روش مبتنی بر شواهد بهره گرفته است. برای درک روشن از علل، زمینه‌ها و بسترهای پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی زنان در بازارکار ایران به تحلیل ابعاد جمعیّت‌شناختی، اقتصادی، اجتماعی موضوع پرداخته شده است.
 
یافتهها: نتایج مطالعه نشان داد مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی و فرهنگی موجب پایین ماندن مشارکت زنان درتوسعه کشور و درنتیجه پایین‌بودن سهم زنان در بازارکار ایران بوده است. تأثیر تعیین‌کنندة ساختار جمعیّت بر بازارکار، افزایش تقاضا برای ایجاد فرصت تحصیل در سطوح عالی، و افزایش تقاضای دانش‌آموختگان دانشگاهی برای ورود به بازار کار، ایجاد دوگانگی بین نظام آموزش و بازار کار زنان که بخشی به فشارها و اجبارهای توسعه و سپس به فرهنگ و سنت‌های حاکم مرتبط است، روشن‌نبودن رابطة کار و باروری، جداسازی مشاغل، محدودیّت تنوّع شغلی و فرصت‌های ارتقای شغلی برای زنان در سطوح بالای مدیریّتی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی-اجتماعی و جمعیّت‌شناختی موضوع بودند.
 
بحث و نتیجهگیری: تغییر فرهنگ جامعه در جهت شناخت موانع اشتغال زنان و اهمیّت و نقش زن در توسعة جامعه، ارادة انجام اصلاحات لازم برای تسهیل شرایط ورود زنان به فرآیند توسعه و تعادل‌بخشی به کار زنان با خانواده در راستای سیاست‌های دوستدار خانواده از جمله پیشنهادهای مطالعه بودند.
 
پیام اصلی: نقش تعیین کننده ساختار جمعیت بر بازار کار و اشتغال، عدم تعادل بین نظام آموزش عالی و اشتغال رسمی زنان، و نیز مسائل ساختاری از مهمترین عوامل و بسترهای پایین بودن نرخ مشارکت زتان در کشور بوده است. البتّه به‌طور قطع، در این میان، کوچک‌بودن حجم اقتصاد کشور و مسأله کم‌ثبتی اشتغال غیررسمی زنان نیز تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای داشته است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Determinants and Contexts of the Low Economic Participation Rate of Iranian Women

نویسنده [English]

  • Nader Motie Haghshenas
Assistant Professor of Demography, National Institute for Population Research, Tehran, Iran
چکیده [English]

Background and Aim: Studies have shown that that a range of economic, social, and cultural factors determine women's involvement in the workforce. These factors change at varying paces—some gradually over time and others quickly in response to economic and social policy shifts. The primary objective of this study is to identify the reasons and underlying factors for the relatively low rate of economic participation of Iranian women in comparison to other nations.
 
Methods and Data: This research was conducted using exploratory analysis and a comparative approach, employing an evidence-based systematic review technique. To comprehend the causes, contexts, and foundations of women's low economic participation rate in Iran's labor market, it analyzed the demographic, economic, and social dimensions.
 
Findings: The findings reveal that a combination of social and cultural factors are responsible for the low participation of women in country's development and their reduced share in Iran's labor market. The small scale of the economy and underrepresentation of women's informal work have also played a significant role. The Influential factors such as the population structure’s impact on the labor market, increased demand for higher education opportunities, and the subsequent raised demand by university graduates to enter the workforce, created a disconnect between the education system and the women's labor market. This disconnect is partly due to developmental pressures and dominant culture and traditions.  Additionally, the unclear link between employment and fertility, job segregation, and limited opportunities for job variety and advancement in upper management for women are key socio-economic and demographic challenges.
 
Conclusion: To address the barriers to women's employment and underscore their vital role in societal development, it is essential to shift societal culture. There is a need for a commitment to reform that eases women's integration into the development process, reducing the time and material costs of women's employment, and balance work with family life through the adoption of family-friendly policies.
 
Key Message: The influence of population structure on the labor and employment market, the disconnection between the higher education system and formal employment opportunities for women, as well as other structural barriers are key factors contributing to the low participation rate of Iranian women in the workforce. The small scale of the national economy and the underreporting of women's informal work have further influenced this issue.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Economic participation
  • Labor market
  • Iranian women
  • Systematic review
  • Socio-economic development
آراستی، زهرا (1385)، ساختارهای فرهنگی-اجتماعی مؤثر بر اشتغال زنان (کسب و کارهای کارآفرینانه)، پژوهش زنان، 4(1 و 2)، 119-93. https://jwdp.ut.ac.ir/article_19209.html
احمدی، وکیل و زهرا سادات کشاورز (1387)، تحلیلی ﺑﺮ ﻣﻮاﻧﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺷﺘﻐﺎل زﻧﺎن و ﻧﻘﺶ آن در ﺗﻮﺳﻌﻪ، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
احمدی، وکیل و یزدخواستی، بهجت (1386)، بررسی وضعیّت فعّالیّت و اشتغال زنان در ایران با تأکید بر سرشماری 1385، تحقیقات زنان، 1(3)، 97-73. https://www.sid.ir/journal/390
ازوجی، علاءالدین (1390)، سنجش و تحلیل نابرابری‌های منطقه‌ای بازار کار در برنامه چهارم توسعه، برنامه‌ریزی و بودجه، 16(2)، 106-83. http://dorl.net/dor/20.1001.1.22519092.1390.16.2.4.9
ازوجی، علاءالدین (1386)، تحلیل و ارزیابی سیاست‌ها و عملکردهای بازارکار در برنامه‌های توسعه‌ای ایران، فصلنامه علوم اقتصادی، 1(1)، 54-25. http://ensani.ir/fa/article/178649
امیرپناهی، محمد (1396)، تحلیل جامعه‌شناختی پیدایش بازار با تأکید بر بازار بانه در استان کردستان، مطالعات جامعه‌شناختی، 25(1)، 115-87. https://doi.org/10.22059/jsr.2018.67703
امینی، علیرضا و نیک‌‌بین بهنام (1400)، برآورد و تحلیل توابع تقاضای نیروی کار با در نظرگرفتن تفاوت جنسیّت در ایران، برنامه‌ریزی و بودجه،2۶ (۴)، ۶۴-۳۵. http://dx.doi.org/10.52547/jpbud.26.4.35
اﻣﯿﻨﯽ، ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ (1394) ﺗﺤﻠﯿﻞ بازار کار و سیاست‌های اشتغال‌زایی اقتصاد ایران با تأکید بر برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مجله اقتصادی، 15(5 و 6)، 40-23. http://ejip.ir/article-1-631-fa.html
بهنیا، مهران و آرش علویان (1396)، بررسی دینامیک بازارکار ایران و پیش‌بینی دوره 99-1395 با استفاده از داده‌های جریان، مجموعه مقالات اولین کارگاه بین‌المللی مطالعات بازار کار، تهران: انتشارات وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
ﭘﮋوﯾﺎن، ﺟﻤﺸﯿﺪ و ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ اﻣﯿﻨﯽ (1380)، آزﻣﻮن ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺛﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺪاﻗﻞ دﺳﺘﻤﺰد ﺑﺮ اﺷﺘﻐﺎل ﮔﺮوه‌های جمعیّتی ﺟﻮان دراﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان. ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪ اﻗﺘﺼﺎدی، 1(1)، 74-57. https://joer.atu.ac.ir/article_3147.html
جواهری، فاطمه و سرور قضاتی (1383)، تأثیر نابرابری جنسیّتی بر کارآفرینی زنان در ایران، جامعه‌شناسی ایران، 5(2)، 178-161. https://dorl.net/dor/20.1001.1.17351901.1383.5.2.6.5
داودی، محمدرضا و فاطمه دلداده آرانی (1400)، شناسایی چالش‌های پیش روی زنان شاغل در حوزه صنعت: مطالعه موردی زنان شاغل درشهرک‌های صنعتی شهرستان آران و بیدگل، تعالی منابع انسانی، 2(2)، 65-41.           https://sanad.iau.ir/journal/ehr/Article/688083?jid=688083
درگاهی، حسن و امرالله قدیری (1382)، تجزیه و تحلیل عوامل تعیین‌کننده رشد اقتصادی ایران (با مروری بر الگوهای رشد درون‌زا)، پژوهشنامه بازرگانی، 7(26)، 33-1. https://www.sid.ir/paper/7241
دلیری، حسن (1398)، آینده‌پژوهی اشتغال و بیکاری با رویکرد سیاست‌های کلی اشتغال، سیاست‌های راهبردی و کلان، 27: 371-346. https://doi.org/10.32598/JMSP.7.3.2
دلیری، حسن (1395)، بررسی فرضیه تغییرناپذیری بیکاری در استان‌های ایران، مدل‌سازی اقتصادی، 10(35)، 35-23. https://sanad.iau.ir/Journal/eco/Article/995425
راستگو، الهه (1380)، موانع و مشکلات در اشتغال زنان، مجموعه مقالات هم اندیشی بررسی مسائل ومشکلات زنان، تهران: پژوهشکده زن و خانواده.
راوردراد، اعظم (1383)، مقایسه نقش شغلی زنان ومردان متخصّص: فاصله نظر و عمل، مطالعات زنان، 2(5)، 37-6. https://doi.org/10.22051/jwsps.2004.1227
ربیعی، مهناز (1388)، اثر نوآوری و سرمایه انسانی بر رشد اقتصادی در ایران، دانش و توسعه، 26: 42 -122.  https://www.sid.ir/paper/75738
رفعت‌جاه، مریم و ساروخانی، باقر (1386)، بازاندیشی در تقابل‌های جنسیّتی و هویّت‌های زنانه، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، شماره 25. https://ensani.ir/fa/article/252087
رفعت‌جاه، مریم و خیرخواه، فاطمه (1391)، مسائل و چالش‌های اشتغال زنان در ایران از دیدگاه شاغلان‌ پست‌های مدیریّتی، مطالعات توسعة اجتماعی-فرهنگی، 1(2)، 156-130. http://journals.sabz.ac.ir/scds/article-1-33-fa.html  
زاهدی، شمس السادات (1384)، زنان و توسعه، پیک نور، 11، 130-122.  https://www.sid.ir/journal/368
زنجانی، حبیب اله (1393)، بررسی موانع ارتقای شغلی زنان و اثر آن بر بهره‌وری: بررسی موردی زنان شاغل در دانشگاه شریف، گزارش طرح پژوهشی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زنجانی زاده، هما (1373)، زنان، جمعیت و توسعه، مجموعه مقاله‌های سمینار جامعه‌شناسی و توسعه، تهران: انتشارات سمت، صص: 153-143.
شادی طلب، ژاله (1381)، توسعه و چالش‌های زنان ایران، تهران: نشر قطره.
شیرزادی‌مرگاوی، نسرین (1382)، تحلیل وضعیت ساختاراشتغال زنان مناطق شهری کشور در سالهای 1375- 1345، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی (تهران مرکزی)، دانشکده روانشناسی و علوم اجتماعی.
صادقی فسایی، سهیلا و سمیرا کلهر (1386)، ابعاد شکاف جنسیّتی و میزان تحقق کاهش آن در برنامة سوم توسعه، پژوهش زنان، 5(2)، 50- 38. https://jwdp.ut.ac.ir/article_27006
صالحی‌اصفهانی، جواد (1394)، نقش دولت و خانواده در رشد سرمایه انسانی در خاورمیانه، مجموعه سخنرانی‌های ماهیانه انجمن جمعیّت‌شناسی ایران، دانشکده علوم اجتماعی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.  
صفاکیش، محدثه، فلاح محسن‌خانی، زهره (1395)، بررسی عدم مشارکت اقتصادی زنان در بازار کار ایران، بررسی‌های آمار رسمی ایران، ۲۷(۱)، 119-103. https://ijoss.srtc.ac.ir/article-1-186-fa.html
عباسی اسفجیر، علی‌اصغر و هدی رضایی‌روشن (1399)، بررسی تأثیر اشتغال زنان بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب خاورمیانه، زن و جامعه، 11(2)، 226-207. https://dorl.net/dor/20.1001.1.20088566.1399.11.42.11.7
علیقلی، منصوره (1395)، بررسی رابطه بین مشارکت زنان در نیروی کار و توسعه اقتصادی کشورهای اسلامی، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، 14(2)، 86-63..  https://doi.org/10.22051/jwsps.2016.2488
فرجادی، غلامعلی (1395)،‌ تحلیل تحوّلات بازار کار، اشتغال و بیکاری در طی سال‌های 94-1381، مجموعه مقالات هشتمین همایش انجمن جمعیّت‌شناسی ایران، یزد: دانشگاه یزد.  https://elmnet.ir/doc/20994925-31411
فروتن، یعقوب و مینا شجاعی (1395)، مطالعه جامعه‌شناختی نابرابری جنسیّتی در اشتغال و فعّالیّت اقتصادی (مطالعه تطبیقی کشورهای خاورمیانه با تأکید بر ایران)، مجموعه مقالات هشتمین همایش انجمن جمعیّت‌شناسی ایران، یزد: دانشگاه یزد. https://elmnet.ir/doc/20994925-31411
قارون، معصومه (1395)، اشتغال دانش‌آموختگان: واقعیّت‌ها و رویکردها، مجموعه مقالات هشتمین همایش انجمن جمعیّت‌شناسی ایران، یزد: دانشگاه یزد. https://elmnet.ir/doc/20994925-31411
کریم‌زاده، مجید (1395)، موانع مشارکت زنان بلوچ در فعّالیّت‌های اقتصادی و اجتماعی، زن و فرهنگ، 8(30). https://ensani.ir/fa/article/433422
 
کولایی، الهه و محمدحسین حافظیان (1385)، نقش زنان در توسعة کشورهای اسلامی، پژوهش زنان، 4(1 و 2)، 60-33.  https://jwdp.ut.ac.ir/article_19207.html  
مدرسی، زهره، آزاده داوودی وسهیلا الله ویردی‌زاده، (1396)، واکاوی مشارکت زنان در ایران، مجلة اقتصادی، 9 و 10، 138-111. https://ensani.ir/fa/article/380710
مرکز پژوهش‌های‌ مجلس شورای اسلامی (1395)، قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. تهران: مجلس شورای اسلامی https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1014547
مرکز امور مشارکت زنان (1377)، مبانی نظری توسعة زنان در ایران، تهران: انتشارات مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری.
مشفق، محمود و میرزائی، محمد (1389)، انتقال سنی در ایران: تحوّلات سنّی جمعیّت و سیاست‌گذاری‌های اجتماعی-جمعیّتی، جمعیّت، 72-71، 21-1.  https://ensani.ir/fa/article/222006
مطیع، ناهید (1379)، زنان خانه‌دار ایرانی درگردونة توسعه، مجموعه مقالات دومین گردهمایی زنان، مشارکت وکشاورزی 1400، تهران، جهاد کشاورزی.  
ملک‌زاده، فهیمه (1387)، نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدّد نقش‌ها، فقه و حقوق خانواده، 13(49)، 85-67.  https://doi.org/10.30497/flj.2009.67924
میرزایی، محمد، حبیب الله زنجانی، حسن سرایی، سید محمد سید میرزایی، محمد جلال عباسی شوازی و شهلا کاظمی پور (۱۳۸۲)، بررسی و تحلیل مسائل و چالش‌های جمعیتی ایران و پیامدهای آن، تهران: کمسیون جمعیت و چالش‌های اجتماعی شورای عالی انقلاب فرهنگی.
موسایی، میثم، نادر مهرگان و روح‌الله رضایی (1389)، نرخ باروری و میزان مشارکت زنان در نیروی کار: مطالعه موردی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، زن در توسعه و سیاست، 8(2)، 68-55،  https://jwdp.ut.ac.ir/article_20835.html
نوروزی، لادن (1383)، تفاوت‌های جنسیّتی در ساختار شغلی، زن درتوسعه و سیاست (پژوهش زنان)، 2(1)، 178-165. https://www.sid.ir/paper/55572
Abbasi-Shavazi, M. J., McDonald, P., & Hosseini-Chavoshi, M. (2009). The Fertility Transition in Iran: Revolution and Reproduction. Springer.
Aghajanian, A., & Merhyar, A. H. (1999). Fertility, contraceptive use and family planning program activity in the Islamic republic of Iran. International Family Planning Perspectives, 25(2), 98. https://doi.org/10.2307/2991948
Anker, R. (1998). Gender and jobs: Sex segregation of occupations in the world. International Labour Office (ILO), Geneva.
Beaudry, P., & Lemieux, T. (1998). Evalution of the female labour force participation rate in Canada, 1976-1994: a cohort analysis. National Bureau of Economic Research Working Paper, No. 6132.
Clark, R. L., & Anker, R. (1990). Labour Force Participation Rates of Older Persons: An International Comparison. International Labour Review, 29(2), 255–271.
Cortsy, P., & Pan, J. (2016). Prevalence of Long Hours and Skilled Women’s Occupational Choices. IZA Discussion Paper No. 10225. https://www.iza.org/publications/dp/10225
Croke, K., Goldstein, M., & Holla, A. (2017). Can Job Training Decrease Women's Self-Defeating Biases? Experimental Evidence from Nigeria. World Bank Policy Research Working Paper No. 8141., https://ssrn.com/abstract=3006215
Emerson, J. (2011). Unemployment and labor force participation in the United States. Economics Letters, 111(3), 203–206. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2011.02.022
Europian Union. (2019). 2019 report on equality between women and men in the EU. Publications Office of the European Union. https://data.europa.eu/doi/10.2838/395144
Fruttero, A., Gurara, D., Kolovich, M. L. L., Malta, V., Tavares, M. M. M., Tchelishvili, N., & Fabrizio, M. S. (2020). Women in the labor force: The role of fiscal policies. International Monetary Fund.
Jones, C. I. (1995). R&D-Based Models of Economic Growth. Journal of Political Economy, 103, 759–784. https://doi.org/10.1086/262002
Kanapathy, R., & Baharom, A. H. (2013). A review of unemployment and labor force participation rate: Evidence from Sweden, United State and urban China. International Business Management, A. 54, 12754-12758.
Karanassou, M., & Snower, D. J. (2004). Unemployment invariance. German Economic Review, 5(3), 297–317. https://doi.org/10.1111/j.1465-6485.2004.00110.x
Kuznets, S. (1973). Modern economic growth: Findings and reflections. American Economic Review, 63(3), 247–258. http://www.jstor.org/stable/1914358
Layard, R., Nickell, S., & Jackman, R. (1991). Unemployment: Macroeconomic performance and the labour market. Oxford University Press.
Liu, D.-C. (2014). The link between unemployment and labor force participation rates in Japan: A regional perspective. Japan and the World Economy, 30, 52–58. https://doi.org/10.1016/j.japwor.2014.02.004
Liu, Q. (2012). Unemployment and labor force participation in urban China. China Economic Review, 23(1), 18–33. https://doi.org/10.1016/j.chieco.2011.07.008
Lopez-Acevedo, G., Devoto, F., Morales, M., & Roche Rodriguez, J. (2021). Trends and determinants of female labor force participation in morocco: An initial exploratory analysis. SSRN Electronic Journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.3813645
Österholm, P. (2010). Unemployment and labour-force participation in Sweden. Economics Letters, 106(3), 205–208. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2009.12.002
Pignatti, N. (2020). Encouraging women’s labor force participation in transition countries. IZA World of Labor: Evidence-Based Policy Making. https://doi.org/10.15185/izawol.264.v2
Prettner, K. (2013). Population aging and endogenous economic growth. Journal of Population Economics, 26(2), 811–834. https://doi.org/10.1007/s00148-012-0441-9
Romer, D. (2012). Advanced Macroeconomics (5th ed.). McGraw-Hill Education.
Rowthorn, R. (1999). Unemployment, wage bargaining and capital-labour substitution. Cambridge Journal of Economics, 23(4), 413–425. https://doi.org/10.1093/cje/23.4.413