Document Type : Review Article
Authors
1 Assistant Professor, Department of Social Work and Social Policy, Faculty of Social Sciences, Yazd University, Yazd, Iran
2 Associate Professor, Department of Social Work and Social Policy, Faculty of Social Sciences, Yazd University, Yazd, Iran
3 Yazd, Iran; javadian@yazd.ac.ir 3. Master of Social Work, Department of Social Work and Social Policy, Faculty of Social Sciences, Yazd University, Yazd, Iran
Abstract
Keywords
مقدّمه و بیان مسئله
از گذشته تاکنون حیات بشریت به ویژه کودکان در معرض تأثیرات انواع بحران‌ها، بیماری‌ها و تغییر و تحولات روانی-اجتماعی ناشی از آن قرار گرفته است. نظریه‌پردازان علوم اجتماعی، بحران را اختلال شدید جمعی می‌دانند که تعادل و هماهنگی عناصر جامعه را از بین می‌برد. وضعیت بحرانی باعث تنش فیزیکی و اضطراب در فرد می‌شود و اهداف را با تهدید مواجه می‌کند، اگرچه این موقعیت کوتاه مدت و حاد است اما در مواقعی طول مدت آن مشخص نیست (چوبداری و همکاران، 1399).
یکی از چالش‌برانگیزترین بحران‌ها در طول تاریخ بشر، شیوع بیماری کووید۱۹ بوده است. این تهدید غافل‌گیرکننده که منجر به افزایش آسیب‌پذیری افراد به ویژه کودکان شد (ثبوتی و همکاران، 1399)، به عنوان یک ویروس حاد تنفسی از خانواده کرونا وریده و راسته نیدوویرال معرفی گردید و سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۰ این بیماری را یک همه‌گیری جهانی اعلام کرد (Cook & Zschomler, 2020). پس از توزیع واکسن مطابق آمار اعلام شده در سایت سازمان بهداشت جهانی تا 7 ژانویه 2024، بیش از 774 میلیون مورد تأیید شده و بیش از هفت میلیون مرگ در سراسر جهان گزارش شده است(.(World Health Organization, 2024
ویژگی‌های خاص جسمی، روحی و روانی کودکان، آنان را نسبت به بزرگسالان مستعد انواع آسیب‌ها می‌کند. به همین سبب حمایت از این گروه آسیب‌پذیر همواره مورد توجه متخصصان بوده است. با افزایش تعداد مبتلایان و طولانی‌ترشدن مدت زمان قرنطینه، سلامت روانی-اجتماعی کودکان مورد تهدید واقع شد. کودکان از ابتدای شیوع این بیماری آسیب‌های روان‌شناختی چون: افسردگی، تحریک‌پذیری، اضطراب، ترس، اختلال پس از سانحه و خشم، سرزنش، درهم‌ریختگی و نا‌امیدی ناشی از تجربه سوگ والدین را تجربه کرده‌اند(شاهد حق مقدم و همکاران، 1399).
از جمله متخصصانی که در طی این شرایط سخت اقدامات مؤثری را برای مواجه با تغییرات زیان آور کووید-19 طراحی و اجرا کردند، مددکاران‌اجتماعی بودند. مددکاران‌اجتماعی از نیازهای روانی-اجتماعی و منابع مورد نیاز مراجعان در انواع محیط‌های خانوادگی، بهداشتی مراقبتی و در سطح جامعه، حمایت می‌کنند. در مواقع اضطراری، مانند همه‌گیری کووید-19، مددکاران اجتماعی به اقداماتی چون: مداخله در بحران، حمایت از مراجعان دچار تروما، مشاوره سوگ، مداخله و مشاوره روانی-اجتماعی، خدمات مدیریت پرونده و هماهنگی مراقبت برای رفع نیازهای مراجعان پرداختند (Holmes et al., 2021). این اقدامات کودک‌محور با شیوه‌های نوینی توسط این گروه از متخصصان تداوم یافت تا از اثرات تغییرات پسا کرونا نیز بر کودکان پیشگیری شود.
ادبیات نظری و تجربی
در دوران قرنطینه، کودکان برای مدتی طولانی از برقراری ارتباط مؤثر با همسالان و دیگر افراد جامعه محروم شدند. یادگیری مهارت‌های‌اجتماعی که امری ضروری برای سلامت رفتاری، اجتماعی و تحصیلی کودکان بود دچار اختلال شد و کاهش فعالیت‌های آموزشی، اجتماعی و تفریحی، بروز علائم افسردگی را در پی‌داشت (Peters et al., 2018). خانواده‌ها علاوه بر فشارهای اجتماعی، روانی و اقتصادی ناشی از شیوع این بیماری در تعامل و پاسخ‌گویی به نیازهای کودکانشان با محدودیت روبه‌رو شدند؛ در نتیجه، افزایش خشونت‌های‌خانگی به ویژه کودک‌آزاری، سلامت و رفاه کودکان را با چالش مواجه کرد. با بروز چنین مسائلی، متخصصان مداخلات متنوع‌تری را در سریع‌ترین زمان و امن‌ترین روش ممکن طراحی و اجرا کردند. درگذشته، تأمین رفاه کودکان، حمایت و محافظت از آن‌ها برعهده خانواده و خانواده گسترده بود، اما امروزه در بسیاری از نقاط جهان به ویژه در شرایط بحرانی علاوه بر خانواده برعهده متخصصان و نهادهایی چون: مددکاران‌اجتماعی، دادگاه‌ها، مراکز بهداشتی-درمانی، مدارس و دیگر نهادها می‌باشد (کلاته‌ساداتی و همکاران، 1399).
مددکاران‌اجتماعی با درنظرگرفتن راهبردهای خلاقانه، زمینه را برای تقویت مهارت‌های همدلی و گفتگو، طراحی و اجرای برنامه‌های مناسب با کمک اعضای خانواده و مواردی از این قبیل، فراهم کردند (Levine et al., 2020). آنان با تکیه بر دانش تخصصی و به طرق مختلف پیشگیری، مداخله (درمان)، توانمندسازی، پیگیری به یاری‌رسانی و ارائه خدمات به کودکان پرداختند. در این حرفه، حوزه مددکاری‌اجتماعی خانواده و کودک از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که در طی این دوران بحرانی نیز به وفور مورد استفاده قرار گرفت. در مددکاری‌اجتماعی کودک، مددکاران‌اجتماعی از تکنیک‌هایی برای نزدیکی فیزیکی، شناختی و عاطفی به کودکان استفاده می‌کنند تا به این طریق بتوانند علاوه بر ارزیابی نیازها و ایمنی کودکان، آنان را از گزند آسیب‌ها مصون دارند (Giansante et al., 2021). با این وجود تأکید بر مشارکت اجتماعی برای کاهش فقر و گرسنگی، توانمندسازی و توزیع عادلانه امکانات بهداشتی و رفاهی مشهود است (Dillon et al., 2020). مددکاران‌اجتماعی در مراکز درمانی به مداخلاتی مانند: حمایت‌های روانی اجتماعی از بیمار و خانواده، ایجاد آگاهی، تسهیل دسترسی به امکانات درمانی، برقراری ارتباط مؤثر با کادر درمان می‌پردازند. با افزایش اختلالات روانی و کاهش سلامت روان در کودکان اقدامات مددکاران‌اجتماعی در کلینیک‌ها و مراکز روان درمانی با نقش‌هایی چون: هماهنگ‌کننده مراقبت‌ها، ارائه خدمات مشاوره‌ای، غربالگری و تشخیص پررنگ‌تر شده است (ابری و زاهدی‌اصل، 1398).
همان‌طور که همواره تأکید می‌شود، دوران کودکی از آن جهت که در عملکرد کودکان در بزرگسالی نیز تأثیرگذار است، دارای اهمیت می‌باشد. بروز بحران‌ها و حوادث شوکه‌کننده برای کودکان به ویژه کودکانی که فاقد سرپرست مسئولیت‌پذیر هستند، آسیب‌زا خواهد بود کودکانی که در فقر زندگی می‌کنند در شرایط بحرانی علاوه‌بر مشکلاتی که همواره با آن‌ها مواجه هستند با مشکلات جدید و بیشتری روبه‌رو می‌شوند. در این شرایط، حمایت همه‌جانبه مددکاران‌اجتماعی مثمرثمر خواهد بود. از شناخته‌شده‌ترین نظریات در حوزه مددکاری‌اجتماعی که به وفور توسط این متخصصان به کار برده می‌شوند، نظریه سیستم‌ها و همچنین مداخله در بحران است که با درنظرگرفتن عوامل مختلف اثرگذار بر سلامت و رفاه کودکان در شرایط بحرانی برای کنترل و کاهش پیامدهای ناشی از این بحران مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در موارد بررسی شده، مداخلات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی در شرایط بحرانی کرونا به‌صورت پراکنده ارائه شده است. در حالی که جمع‌آوری و ارائه اطلاعاتی منسجم جهت حمایت از کودکان دارای ضرورت است. از طرفی، مطالعات اندکی در خصوص مداخلات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی در این دوران به ویژه در داخل کشور انجام و منتشر شده است. همان‌طور که گفته شد این بیماری پیامدهای نامطلوب بسیاری به همراه داشته است به همین جهت باید اقدامات و تحقیقات گسترده‌تری صورت گیرد تا پاسخگوی نیازهای گذشته و پیش‌آمده باشد. با بررسی مداخلات مددکاران‌اجتماعی از زمان شیوع این بیماری می‌توان به بررسی نقش آنان در کنترل و یا کاهش پیامدهای ناخوشایند این بیماری بر کودکان پرداخت؛ در نتیجه، این پژوهش با هدف بررسی مداخلات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی برای حمایت از کودکان در مواجه با تغییرات چندگانه کووید-19 صورت گرفته است.
روش و داده‌های تحقیق
روش این پژوهش از نوع مرور نظامند است. مرور سیتماتیک (مرور نظامند) یکی از انواع مقالات مروری است که بر یک پرسش متمرکز می‌باشد و برای پاسخ به آن، به تجزیه و تحلیل شواهد به‌دست آمده می‌پردازد. این مرور با جستجوی منابع و با توجه به معیارهای ورود و خروجی که از پیش تعیین شده‌اند، ارزیابی نقادانه شواهد، استخراج و تولید منابع انجام می‌شود. جامعه‌آماری این پژوهش مقالات، اعم از منابع فارسی و انگلیسی، در خصوص اقدامات و مداخلات مددکاران‌اجتماعی برای حمایت از کودکان در تقابل با تغییرات بحرانی کرونا است که از سال‌های ۲۰۲۰ تا 2024 به چاپ رسیده‌اند. در این پژوهش سؤالات مطرح شده برای بررسی عبارتند از:
اقدامات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی در حمایت از کودکان برای مواجه با تغییرات بحرانی کووید-19 چه بوده است؟
مداخلات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی در دوران کرونا به چه صورتی انجام شده است؟
معیارهای ورود به این پژوهش شامل: اقدامات و مداخلات کودک‌محور مددکاری‌اجتماعی در شرایط بحرانی کرونا و در بازه زمانی ۲۰۲0 و ۲۰۲4 و همچنین دارابودن کلیدواژه‌های مورد نظر و معیارهای خروج شامل: عدم دسترسی به متن کامل مقالات، عدم تمرکز بر جامعه کودکان و اقدامات مددکاران‌اجتماعی، گزارش‌های مختصر، نامه به سردبیر و پروتکل‌ها و مقالات تکراری بودند.
جستجو در منابع فارسی و انگلیسی در عنوان، چکیده و کلیدواژه‌های مطالعات بوده است که در ادامه برای اطمینان و کسب اطلاعات بیشتر متن کامل مقالات نیز مطالعه و مورد بررسی قرار گرفت. برای جمع‌آوری اطلاعات در منابع فارسی کلید واژه‌های، مداخلات، حمایت، محافظت، کودکان، مددکاران‌اجتماعی، کووید۱۹ در پایگاه‌های اطلاعاتی، پرتال جامع علوم انسانی (ensani.ir)، مجلات تخصصی نور (noormags.com)، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID.ir)، پایگاه نشریات کشور (magiran.com) و گوگل اسکولار با توجه به دورة زمانی ۲۰۲0 و ۲۰۲4، جستجو شدند. در منابع انگلیسی نیز کلید واژه‌های Covid19، Socialwork، Support، Protection، Child-Centered Intervention، در پایگاه‌های اطلاعاتی Springer ، GoogleScholar وPubMed ، در بازه زمانی مذکور جستجو شد.
بررسی و جستجوی مقالات توسط دو نفر و به شکل دستی صورت گرفت. در ابتدا، چکیده مقالات و پس از آن هم متن کامل آن‌ها مورد بررسی قرار گرفت و مقالات مرتبط با موضوع گردآوری شدند. تعداد این مقالات 90 مورد بود. برای انتخاب مقالات، کلیدواژه‌ها در نرم‌افزار EndNote وارد و موارد تکراری حذف شدند. برای تحلیل نهایی و بررسی کیفیت پژوهش از چک‌لیست پریزما (این چک لیست دارای ۲۷ آیتم است که شامل چکیده، روش‌ها، نتایج و منابع مالی شده و در جهت بهبود کیفیت گزارش یک مطالعة مرور سیستماتیک مورد استفاده قرار می‌گیرد)، استفاده شد که نتایج حاصل از این بررسی در شکل 1 قابل مشاهده است. در نهایت، پس از اعمال معیارها در خصوص مقالات یافته شده، تعداد 9 مورد به سبب عدم تمرکز بر جامعه کودکان، 39 مقاله به سبب عدم توجه به مداخلات مددکاران‌اجتماعی در زمان شیوع کووید ۱۹، ۱۸ پروتکل و دستورالعمل و ۱ مورد هم مقاله تکراری از پژوهش کنار گذاشته شدند و تعداد ۲3 مقاله که دارای معیارهای ورود بودند انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند.
برای تحلیل یافته‌ها و نتایج بدست آمده در مطالعات منتخب بدون درنظرگرفتن چارچوب مفهومی محققان از بازخوانی یافته‌های هر مطالعه شروع کرده و سپس به تفسیر آن یافته‌ها تحت تأثیر مطالعات انتخاب شده در طی پژوهش پرداختند. در جدول 1 پیوست، می‌توان مطالب مقالات منتخب را به‌صورت مختصر که شامل: عنوان پژوهش، سال انتشار، نام نویسنده، حوزه مداخله، جامعه آماری و نمونه، روش پژوهش و نتایج مشاهده نمود. یافته‌های حاصل از پژوهش در شکل 2 قابل مشاهده است.
شکل 1- نمودار روند بررسی و خلاصه مراحل انتخاب مقالات پژوهش
محققان این پژوهش اقدامات در هر مرحله را در ارتباط با مرحله قبلی مورد بازبینی قرار دادند. برای سنجش اعتبار نیز علاوه بر آن که تحلیل توسط تحلیلگران مستقل و پس از آن با دستیابی به اتفاق نظر انجام شد، تمامی مراحل مورد بازبینی قرار گرفته و به‌صورت شفاف در قالب شکل 1 و همچنین جدول 1 ارائه شده است.
یافته‌ها
نتایج بدست آمده از تحلیل، نشان‌دهنده مداخلات چهارگانه مددکاران‌اجتماعی در مواجه با تغییرات ناشی از بحران کووید-19 برای حمایت از کودکان است که شامل: 1) مداخلات در مراکز بهداشتی-درمانی، 2) مداخلات خانواده محور،3) مداخله در سیاستگذاری‌های اجتماعی-اقتصادی و همچنین 4) ارائه خدمات به‌صورت دیجیتالی و از راه دور می‌شود.
1)اقدامات و مداخلات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی در حوزه سلامت روانی، اجتماعی و مراکز درمانی
مداخلات مددکاران‌اجتماعی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی انواع مختلف، برنامه‌ریزی جهت ترخیص بیماران، مشاوره و مداخله در بحران، مشارکت در مقوله‌های زیستی اخلاقی، هدایت و هماهنگی فعالیت‌های مبتنی بر شواهد، انجام پژوهش‌ها و مطالعات در حوزه بهداشت، جذب منابع مالی، گزارش‌نویسی و مستندسازی، را در بر می‌گیرد (Amadasun, 2021) که در شرایط بحرانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.
در طی مقایسه‌ای که در آن مداخلات مددکاری‌اجتماعی در دو سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ صورت گرفت، اطلاعات به‌دست آمده نشان داد که تعداد افراد بستری شده با دلایلی مانند: سوء استفاده جنسی، مسائل مربوط به سلامت روانی و ناراحتی‌های اجتماعی اقتصادی در اورژانس افزایش یافت و نیازمندی به مداخلات مراقبان کودک و مددکاران‌اجتماعی، بیشتر از گذشته احساس شد (Okafor, 2021). استرس، ترس و اضطراب ناشی از ابتلا به این بیماری و مرگ عزیزان در کنار علائم و عوارض جسمانی، شرایط مخاطره‌آمیزی را برای بیماران کودک به وجود آورد؛ اما آنچه که این گروه را مستلزم دریافت حمایت مضاعف می‌کرد، مشکلات والدین همچون: تعطیلی بسیاری از مشاغل و بروز مشکلات اقتصادی، کمبود دارو و تجهیزات پزشکی بود.
اگرچه مددکاران‌اجتماعی با آگاهی و تسلط بر اصول و ارزش‌های حرفه‌ای چون اصل پذیرش در این عرصه و سایر حوزه‌ها به فعالیت می‌پردازند اما در چنین شرایطی آن‌ها می‌بایست نسبت به تبعیض و انگ ابتلا به این بیماری علیه بیمار و خانواده آگاه باشند و با شیوه‌ای منطقی در جهت رفع و کاهش آن تلاش کنند زیرا که این تبعیض، در مواردی منجر به عدم دسترسی به موقع بیمار به مراقبت و تجهیزات درمانی می‌شود (Petrowski, 2021).
مددکاران‌اجتماعی با توجه به نقش آموزش‌دهنده به ارائه آموزش‌ها و نکات مورد نیاز با زبانی ساده و قابل درک برای خانواده‌ها به ویژه آن‌ها که دارای فرزندان خردسال هستند می پردازند تا از این طریق، امکان ابتلا دیگر اعضا خانواده به این بیماری را کاهش داده و از وخیم‌ترشدن اوضاع بیمار نیز پیشگیری کنند. در صورت مرگ والدین برای کودکان تا زمان تحویل آن‌ها به سرپرست دیگر فضایی امن فراهم می‌شود و نیازهای اولیه‌شان تأمین می‌گردد. مددکاران‌اجتماعی با ارائه خدمات و حمایت‌های روانی اجتماعی به آن‌ها کمک می‌کنند تا این دوره دشوار را پشت سر گذاشته و رنج آن‌ها را تسکین دهند (Johns et al., 2020).
با تعطیلی مدارس، ۲۲۰ میلیون دانش‌آموز و کودک خانه‌نشین شدند و بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی-آموزشی آنان محدود و متوقف شد. اگرچه والدین همواره در تلاش بودند تا با فراهم‌کردن فضایی مناسب از اثرات روانی-اجتماعی این محدودیت‌ها بکاهند اما همچنان کودکان تحت تأثیر این محدودیت‌ها بودند (Pink et al., 2020). در نتیجه با افزایش مشکلات مربوط به سلامت و بهداشت روانی کودکان نقش مددکاران‌اجتماعی در کنار دیگر متخصصان (روان‌شناسان، روان‌پزشکان و مشاوران) در مراکز سلامت روان با انجام کارهایی چون: تشخیص و غربالگری، هماهنگی مراقبتی و ارائه خدمات مشاوره‌ای برجسته شد. آن‌ها بر اساس دستورالعمل‌ها و پروتکل‌ها و همچنین براساس شرایط کودکان و امکانات موجود، کودکان و نیازمندی‌های‌شان را اولویت‌بندی کرده و برای ارائه خدمات به کودکانی با نیازها و شرایط حاد به‌صورت حضوری، با رعایت اصول بهداشتی داوطلب شدند. در مواردی هم که بنا به تشخیص مددکار اجتماعی و دیگر متخصصان، وضعیت کودک حاد نبود، ارائه خدمات و پیگیری‌ها به‌صورت غیرحضوری از طریق تماس‌های صوتی و تصویری انجام می‌شد. با افزایش میزان مرگ‌ومیر و محدودیت در برگزاری مراسم سوگواری، بازماندگان و خانواده متوفیان غم و اندوه دو چندانی را تحمل کردند، کودکان نیز از رنج مستثنا نبوده و نیازمند حمایت چندبُعدی مددکاران‌اجتماعی بودند (Dillon et al., 2020).
2)مداخلات کودک‌محور مددکاران‌اجتماعی در خانواده و مراکز خدمات اجتماعی
در پی هجوم پیامدهای ناشی از همه‌گیری، تغییراتی در عملکرد افراد، سازمان‌ها و نهادها به ویژه نهاد خانواده شکل گرفته است. در اکثر موارد، این تغییرات باعث افزایش فشارهای روانی، اجتماعی و به ویژه اقتصادی بر نهاد اجتماعی با اهمیت خانواده شده است. در مواقعی که خانواده نمی‌توانست از اثرات این فشار‌ها کاسته و به شیوه‌ای مؤثر از آن‌ها عبور کند، ما شاهد افزایش خشونت‌های خانگی به خصوص کودک‌آزاری و تعارضات بوده‌ایم. در کشور انگلستان حتی در اوایل دوران قرنطینه تماس با خطوط ملی و داخلی 25% افزایش داشته است. این در حالی است که در مواردی کودکان به سبب ترس از عواقب آن از اعلام کودک‌آزاری و سوء استفاده از آن‌ها خودداری می‌کنند. با وجود محدودیت‌های قانونی و محافظه‌کارانه، مددکاران‌اجتماعی همچنان به محافظت و ارائه خدمات به کودکان می‌پردازند (Banks et al, 2020).
شیوه و روش اصلی در این حوزه، مصاحبه، بازدید از منزل و ارائه خدمات مشاوره‌ای، حمایتی و آموزشی به‌صورت حضوری است، مانند بازدید از منزل که مددکاران‌اجتماعی با استفاده از آن به بررسی شرایط زندگی کودکان، تعامل نزدیک با آن‌ها، بررسی روابط و فضای صمیمی کودک با دیگر اعضای خانواده و دوستان و فراهم‌بودن امکانات رفاهی توجه می‌کنند، اما با وجود قرنطینه و اهمیت حفظ سلامتی، راهکارهایی دیگر جایگزین شد. از جمله راه‌هایی که آن‌ها اتخاذ کردند، استفاده از شیوه‌های غیرحضوری مانند: استفاده از تکنولوژی و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی آن هم با توجه به اوضاع فرهنگی جامعه، انتخاب و وضعیت کودک و خانواده بوده است. در کشور انگلستان، اولین مرحله از این روش با 47 مددکاراجتماعی و در چهار سایت مرجع محلی شروع به کار کرد. اما این روش تنها روش مورد استفاده نبود و با توجه به اولویت‌بندی‌های انجام شده ملاقات‌ها و بازدید از منزل‌ها برای کودکان با شرایط حاد با رعایت پروتکل‌های بهداشتی، در فضای باز و همچنین با رعایت فاصله فیزیکی انجام می‌شد. در مورد کودکانی با شرایط بهتر، این بازدیدها و پیگیری‌ها، تصویری یا صوتی صورت می‌گرفت. در این نوع از ارتباط، مددکاراجتماعی از والدین می‌خواست که تلفن را نزدیک صورت نوزاد نگه دارد و با استفاده از حالات چهره و لبخندزدن سعی می‌کرد تا توجه وی را جلب کند. در مواردی دیگر، مددکاراجتماعی با به‌کاربردن پس‌زمینه جذاب، نظر کودکان را برای همکاری جلب می‌کند یا از آن‌ها می‌خواست همچنان که تماس تصویری برقرار است در خانه حرکت کنند و سایر قسمت‌ها را به او نشان دهند. این تماس‌ها و ویدیوها با رعایت اصول و ارزش‌های حرفه‌ای ضبط شده و بارها مورد بررسی و ارزیابی موشکافانه قرار می‌گرفت تا به خوبی از وضعیت فعلی مددجو آگاهی یابند؛ در واقع، آن‌ها سعی داشتند از طریق صمیمیت دیجیتالی (Mishna et al., 2021) روابط خود را بازسازی کنند، از شکل‌گیری تنش‌ها و تعارض‌ها جلوگیری کرده، مسائل و مشکلات فراخانوادگی را که در دوران همه‌گیری افزایش یافت، کاهش دهند (Cook & Zschomler, 2020). هرچند انتقاداتی هم به کیفیت ارائه خدمات به این شیوه وارد شد.
با فراهم‌شدن حداقلی زیرساخت‌ها در شرایط بحرانی، مددکاران‌اجتماعی، کودکان مهاجر را که در معرض انواع نابرابری‌ها و خشونت بودند، به طرق مختلف تحت محافظت قرار دادند و به تأمین خوراک، پوشاک و دیگر امکانات رفاهی و همچنین دسترسی به خدمات بهداشتی برای آن‌ها و خانواده‌های‌شان پرداختند.
در خصوص برگزاری دادگاه‌های مربوط به سرپرستی کودکان، مددکاران‌اجتماعی مراحل قانونی را از راه دور انجام می‌دادند. فرایند سرپرستی کودکان در این دوران با دشواری‌ها و چالش‌های اخلاقی برای مددکاران‌اجتماعی همراه بوده است. آن‌ها از طریق ویدیو کنفرانس در دادگاه حضور یافته و به حمایت و بررسی خواسته‌ها و احساسات کودکان می‌پرداختند. اما همچنان مشکل انتقال کودکان به محل زندگی جدید و آشنایی بیشتر با سرپرست منتخب فرایند پیوند امن کودک به خانواده را تحت تأثیر قرار می‌داد. پس مددکاران اجتماعی با وسایل حفاظتی چون ماسک که حتی موجب ترس در کودکان کوچک‌تر می‌شد، انجام امور را پیگیری می‌کردند (Abrams & Dettlaff, 2020).
3) مداخله در سیاستگذاری‌های اقتصادی-اجتماعی
تغییرات اجتماعی-اقتصادی حاصل از شیوع این بیماری نیز در کنار پیامدهای جسمی و روانی اثرات ناخوشایندی بر افراد و جوامع به همراه داشت. این تأثیرات برای جوامعی که در آن‌ها سوء استفاده از قدرت، نقض حقوق بشر، مسائل و مشکلات اقتصادی، فقر، ضعف یا نبود زیرساخت‌های بهداشتی و مراقبتی، قرارگیری در موقعیت‌های جغرافیایی صعب‌العبور یا قرارگیری در معرض حوادث طبیعی، وجود داشت، مخرب‌تر بوده است. به همین دلیل، در آوریل 2020 در طی وبیناری با موضوع سلامت روان در طول کووید-19 برای جوانان و مقابله با کووید-۱۹، سازمان ملل متحد، سازمان بهداشت جهانی و یونیسف، مراقبت‌های جسمی، تهیه وعده‌های غذایی سالم، انجام فعالیت‌هایی همچون ورزش، ارائه خدمات مشاوره‌ای و حمایتی آنلاین، در اختیار قرار دادن آدرس و شماره تماس با مراکز و آژانس‌های ارائه‌دهنده خدمات در زمان قرنطینه را به عنوان اقدامات حمایتگرانه مددکاران‌اجتماعی در سطح جامعه پیشنهاد کردند. مددکاران‌اجتماعی از آن جهت که همواره در پی برقراری عدالت اجتماعی و حفظ کرامت انسانی بوده‌اند، تلاش کردند تا با وجود چالش‌ها از طریق مشارکت در حوزه سیاست، برنامه‌ریزی‌های استراتژیک با اهداف میان مدت و بلند مدت اقداماتی را در جهت کاهش فقر و گرسنگی، توانمندسازی مردم، توزیع عادلانه امکانات و مراقبت‌های بهداشتی عمومی، تقویت یکپارچگی منطقه‌ای و ارتقاء سلامت عمومی جامعه انجام دهند (Omorogiuwa & Amadasun, 2020).
آن‌ها به دنبال ارتقاء انسجام اجتماعی و حمایت از گروه‌های محروم جامعه در مناطق روستایی به حمایت از سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بهداشتی، درمانی، اقتصادی و اجتماعی پرداختند تا با تأکید بر مشارکت اجتماعی زمینه را برای تأمین سلامتی و رفاه کودکان حاشیه‌نشین از طریق سیاست‌های کوتاه مدت (توزیع اقلام و انتقال پول) و سیاست‌های بلندمدت (سرمایه‌گذاری در حوزه‌های بهداشت و درمان) فراهم کنند. از مقامات دولتی و محلی خواسته شد که برای رفع نیازهای آموزشی و بهداشتی کودکان به‌خصوص کودکان فرزندخوانده، اقدامات پیشگیرانه و حفاظتی را در اولویت قرار دهند. در همین راستا، سازمان بین‌المللی مددکاری‌اجتماعی با کمک مددکاران‌اجتماعی و با بسیج‌کردن سازمان‌ها برای رفع نیازهای فوری افراد، نشریه‌ای به نام نشریه انجمن بین‌المللی مدارس اجتماعی را منتشرکردند. در کشوری همچون هند برای تهیه غذا و بودجه مهاجران سازمان‌های غیردولتی تأسیس شد و در بریتانیا از داوطلبان شاغل در خیریه‌ها و یا از مقامات محلی برای پخش وجوه عمومی کووید۱۹ و کمک به خانواده‌ها استفاده گردید (Dominelli, 2020).
4) مداخلات مبتنی بر تکنولوژی و خدمات مجازی
مداخلات مجازی و استفاده از تکنولوژی چون تلفن‌های همراه، رایانه‌ها، ایمیل یا پیام‌های متنی، مکالمات صوتی و تصویری برای دسترسی به کودکان مورد توجه مددکاران اجتماعی قرار گرفت (Baginsky & Manthorpe, 2021). اگرچه این روش مزایا و معایبی برای کودکان، مددکاران‌اجتماعی و مرکز ارائه‌دهنده خدمات در بر دارد اما آنچه باعث نگرانی مددکاران‌اجتماعی شده بود عدم‌دسترسی برخی از کودکان و خانواده‌ها به اینترنت و وسایل دیجیتالی و همچنین عدم‌اطلاع و سواد دیجیتالی بود در حالی که تعداد زیادی از این کودکان می‌بایست از این خدمات بهره‌مند شوند. برای حل این مشکل، دستگاه‌ها و شبکه اینترنتی مورد نیاز توسط تعدادی از سازمان‌ها تهیه شد و ملاقات‌های حضوری ضمن رعایت پروتکل‌های بهداشتی صورت گرفت.
در این نوع از برقراری ارتباط، روش‌های نوینی مانند: استفاده از ایموجی‌ها در پیام‌های متنی، استفاده از پس‌زمینه‌های جذاب، آوازخوانی با کودکان کوچک‌تر، استفاده از اسباب‌بازی و یا بازی‌های مورد علاقه کودکان در حین تماس تصویری، به کار گرفته شد (Dominelli, 2020). با این وجود، آن‌طور که باید امکان جمع‌آوری اطلاعات دقیق از وضعیت کودک وجود نداشت، چراکه بخش زیادی از اطلاعات که از مشاهده زبان بدن، رفتارها و واکنش‌های غیرکلامی کودک به دست می‌آید، از دید مددکاران جتماعی پنهان می‌ماند، در نتیجه نمی‌توانستند به ارزیابی دقیق و کاملی دست یابند.
بحث و نتیجه‌گیری
در این پژوهش، هدف، بررسی مداخلات کودک‌محور مددکاری‌اجتماعی در مواجه با تغییر و تحولات نامطلوبی است که کووید-19 بر کودکان تحمیل کرد. نتایج گوناگون نشان‌دهنده تغییراتی است که رفاه و آینده کودکان را تهدید می‌کند. در چنین شرایطی بود که مددکاران‌اجتماعی در سراسر جهان دامنه اقدامات خود را به مراکز درمانی، بیمارستان‌ها و کلینیک‌های روان‌پزشکی، مداخلات کودک‌محور در خانواده و مراکز خدمات اجتماعی، اقدامات و مداخله در سیاستگذاری‌های اجتماعی-اقتصادی را گسترش دادند. با توجه به اهمیت فاصله‌گذاری اجتماعی در حفظ سلامت افراد، این متخصصان در نحوه ارائه خدمات حمایتی تغییراتی ایجاد کردند. در پاسخ به سؤال چگونگی ارائه خدمات کودک‌محور در دوران کرونا، آنان به استفاده از تکنولوژی، بهره‌مندی از خدمات دیجیتالی و فضای مجازی برای کمک به کودکان روی آوردند.
از زمان شیوع این بیماری تاکنون، تحقیقات و مطالعات بسیاری حول آثار آن بر ابعاد و اقشار مختلف جامعه صورت گرفته است. مطابق یافته‌های حاصل از این پژوهش و دیگر مطالعات، این بیماری در ابعاد روانی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و فرهنگی مخاطراتی را برای گروه‌های آسیب‌پذیر به ویژه کودکان به وجود آورده است. برای کاهش و کنترل این آسیب‌ها، همکاری بین‌رشته‌ای از مهم‌ترین تصمیماتی بوده است که در این دوران اتخاذ شد (شاهد حق مقدم و همکاران، 1398 و Peters et al., 2018).
مددکاران‌اجتماعی مجهز به سلاح دانش و مهارت با به‌کارگیری نظریات و رویکردهای گوناگون و همچنین با توجه به تجربه‌ای که در زمینه مداخله در بحران‌ها و بلایا دارند، می‌توانند نقش مؤثری در مدیریت بحران‌ها، ارائه حمایت‌های روانی و اجتماعی، دسترسی به خدمات بهداشتی، درمانی، آموزش و آگاهی‌رسانی در خصوص نکات و پروتکل‌های بهداشتی که می‌بایست رعایت شوند و هماهنگ‌کننده خدمات مراقبتی، ارجاع به مراکز درمانی و دیگر موارد ایفا کنند.
در شرایط بحرانی کنونی که کودکان بیشتر از قبل نیازمند حمایت این گروه از متخصصان هستند آن‌ها به عنوان تسهیل‌کننده و هماهنگ‌کننده، دسترسی کودکان را به خدمات بهداشتی مراقبتی فراهم کرده، از طریق مذاکره و مشارکت با سازمان‌ها و دولت‌ها، خدمات و امکانات مورد نیاز برای این کودکان را تهیه می‌کنند. مطالعات پتروفسکی(2021)[1]، جونز و همکاران(2002)[2]، آمادسون(2021)[3] و ابری و زاهدی‌اصل (1398) اقدامات مددکاران‌اجتماعی در مراکز بهداشتی درمانی و ارتقاء سلامت جسمی-روانی کودکان مورد بررسی قرار گرفته است که این اقدامات سلامت‌محور توسط ابری و زاهدی‌اصل به دو بخش مستقیم و غیرمستقیم تقسیم‌بندی شد.
یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان داد که در سطح جامعه، مددکاران‌اجتماعی با روش‌های گوناگون مددکاری‌اجتماعی جامعه‌ای اعم از رشد و توسعه محلی برای کمک به کودکان ساکن در مناطق و محله‌های حاشیه‌نشین، روش برنامه‌ریزی اجتماعی و روش اقدام اجتماعی در جهت احقاق حق کودکانی که از حقوق خود محروم شده‌اند اقداماتی را انجام می‌دهند. آن‌ها با مقامات برجسته دولتی مسئولان مراکز مردم نهاد و سایر مراکز و مؤسسات مذاکره می‌کنند تا بتوانند زمینه‌های حمایت از کودکان را گسترش دهند. برخی با تکیه بر رویکرد انتقادی به دنبال تغییر در بعضی از نهادها و سیاستگذاری‌های انجام شده هستند که منجر به محدودیت برای ارائه خدمات به این کودکان شده است. آنان با توجه به رویکرد سیستمی، جامعه را نظامی می‌دانند که هم اکنون و با توجه به این شرایط هدف اعضای آن بقا و تأمین رفاه و همچنین عبور از شرایط فعلی با حداقل خسارت‌ها و پیامدها است.
دیلون[4] (2020) و دامینلی[5] (2020)، اُمُروجیا و آماداسون[6] (2020) در مطالعات‌شان نشان دادند که مداخلات جامعه‌ای و سیاستگذاری‌های مبتنی بر برابری در دستیابی به تجهیزات و امکانات بهداشتی-درمانی توسط این متخصصان در شرایط بحرانی برای کمک به کودکان و خانواده‌هایی که در جوامع پرمخاطره زندگی می‌کنند نه تنها حائز اهمیت است بلکه از بروز آسیب‌های اجتماعی پساکرونایی نیز پیشگیری می‌کند. یافته‌های این مطالعات نشان داد، مددکاری‌اجتماعی خانواده روش دیگری بوده است که این متخصصان در جهت رفع اضطراب، استرس، ترس و خشونت‌های خانگی به خصوص کودک‌آزاری استفاده می‌کنند. اگرچه در دوران شیوع کووید-19 امکان برگزاری جلسات به‌صورت حضوری وجود نداشت اما این جلسات به‌صورت مجازی برگزار می‌شد، تا از این طریق حمایت خانواده را برای عبور از این شرایط دشوار جلب کنند. از آنجا که کودکان تحت تأثیر والدین خود هستند و در بسیاری از موارد رفتارهای والدین‌شان را مشاهده کرده و یاد می‌گیرند یا در واقع، با توجه به دیدگاه رفتارگرایان الگوبرداری می‌کنند از خود ترس و اضطراب شدیدی نشان می‌دهند. کلاته‌ساداتی و همکاران (1399) به این نتیجه دست یافتند که در این زمان مددکاران‌اجتماعی نیز با مشارکت روان‌شناسان به بهبود اوضاع کودک و خانواده‌ها کمک می‌کنند. یافته‌های بدست آمده از مطالعه کلاته‌ساداتی و همکاران تأییدکنندة تعارضات ایجاد شده در میان والدین و فرزندان‌شان بوده است که در اثر فشارهای وارده بر ساختار خانواده روابط میان والدین و فرزندان مغشوش گردید. مددکاران‌اجتماعی با توجه به مشکل ایجاد شده و با تکیه بر نظریات خانواده درمانی چون نظریة ناتان اکرمن به شکل‌دهی مجدد و مشخص‌کردن الگوها و نقش‌های اعضای خانواده که در دوران قرنطینه دچار تغییر شده‌اند، می‌پردازند. لوین[7] و همکاران نیز بر مددکاران‌اجتماعی به عنوان متخصصان در حوزه خانواده تأکید می‌کنند که با تکیه بر مهارت‌های همدلی و گفتگو می‌توانند به خانواده‌ها برای محافظت از کودکانشان کمک کنند (Levine et al., 2020).
یکی دیگر از مباحثی که همواره مورد توجه مددکاران‌اجتماعی بوده است و در آن فعالیت داشته‌اند، حوزه پیشگیری است. با وجود آسیب‌هایی که ممکن است پس از عبور از شرایط بحرانی شکل گیرد، پیشگیری می‌تواند از بهترین گزینه‌ها باشد. بررسی مقالات مرتبط در این مطالعه نشان داد که مددکاران‌اجتماعی به پیشگیری در دوران کووید-19 نیز از طریق اطلاع‌رسانی و آموزش با توجه به انواع مخاطبین (کودکان یا بزرگسالان) و انتخاب روشی مناسب از طریق رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی در خصوص رعایت نکات و اصول بهداشتی توجه کرده‌اند. این یافته‌ها در مطالعات بگنسکی و منتروپ(2021)[8] و دامینلی(2020)[9]، نیز مشاهده می‌شود. بنابر نتایج به دست آمده، ارائه خدمات و مداخلات به هنگام، قادرسازی و توانمندسازی کودکان و خانواده‌ها در این دوران اهمیت مضاعفی داشته است و این مداخلات با استفاده از تکنولوژی و اینترنت از طریق تماس‌های تلفنی یا ویدیویی، پیگیری می‌شد، آنان خدمات دیجیتالی را راهکاری خلاقانه در ارائه خدمات حمایتی از کودکان معرفی می‌کنند.
با توجه به تغییرات و اثرات نامطلوب مستقیم و غیرمستقیم بیماری کووید۱۹ بر سلامت کودکان در ابعاد جسمی (ابتلا به بیماری و عوارض ناشی از آن)، روانی (افزایش اضطراب، ترس، خشم، افسردگی، تجربة سوگ طولانی مدت)، خانوادگی و اجتماعی (محدودیت در برقراری ارتباط با دیگران و افزایش انزوای اجتماعی، افزایش اختلافات و خشونت‌های خانگی، اختلال در یادگیری مهارت‌های اجتماعی و آموزش)، انجام مداخلات ارزیابی شده و مناسب در کوتاه مدت و بلند مدت توسط متخصصان زبده دارای اهمیت بسزایی است. مددکاران‌اجتماعی از جمله متخصصانی هستند که می‌توانند نقش مهمی را در مدیریت بحران، حمایت روانی اجتماعی از کودکان، تسهیل دسترسی به خدمات پزشکی و بهداشتی، هماهنگی جهت دریافت خدمات مراقبتی و ارجاع به مراکز درمانی و خدمات اجتماعی ایفا کنند. بنابراین تهیه امکانات مورد نیاز برای تسهیل دسترسی آن‌ها به مددجویان و همچنین مددجویان به خدمات مورد نیازشان، برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه مدت و بلند مدت برای فارغ‌التحصیلان جهت آشنایی با روش‌ها و شیوه‌های نوین ارائه خدمات، به‌کارگیری نیروهای جدید و خلاق در کنار افراد با تجربه، پشتیبانی و همکاری بخش‌های دولتی و غیردولتی از مددکاران‌اجتماعی توصیه می‌شود.
یافته‌های اصلی این پژوهش تأییدکننده چالش‌ها و محدودیت‌هایی است که بحران‌های جهانی برای اقشار ضعیف جوامع بالاخص کودکان ایجاد می‌کنند. در حقیقت، مخاطره‌آمیزبودن فقط مربوط به دوران بحران نیست بلکه پس از آن را نیز شامل می‌شود. بنابراین، آماده‌سازی زیرساخت‌ها و تربیت متخصصانی که توانایی بروز واکنشی مؤثر در سریع‌ترین زمان ممکن را داشته باشند، امری ضروری و انکارناپذیر است که با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش، مددکاران اجتماعی مهارت و تخصص لازم برای مداخله در چنین مواقعی را دارا می‌باشند.
[1] Petrowski
[2] Johns
[3] Amadasun
[4] Dillon
[5] Dominelli
[6] Omorogiuwa & Amadasun
[7] Levine
[8] Baginsky & Manthorpe
[9] Dominelli
', './data/jscc/coversheet/891734421444.jpg'))