دیدگاهی انسان‌شناختی و تاریخی به پیدایش، تداوم و افول فرهنگ مدیریت کدخدایی در روستاهای ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار مردم‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

زمینه و هدف: این مطالعه به بررسی پیدایش، تداوم و افول فرهنگ مدیریت کدخدایی در روستاهای ایران از نگاه انسان‌شناختی می‌پردازد. تاریخ اجتماعی ایران نشان‌ می‌دهد نظام کدخدایی در طول تاریخ بوده، اما از سال 1340 سیاست‌های حاکمیتی جدید، مایل به تغییرات در سطح ملّی و خواستار تغییر در نظام و مدیریت کدخدا و حذف آن بوده است.
 
روش و دادهها: روش مقاله حاضر برای بررسی پیدایش، تداوم و پایان‌یافتن نقش کدخدایان در جامعه روستایی ایران، روش توصیفی-تحلیلی بوده و از شواهد تاریخی و منابع اسنادی و کتابخانه‌ای برای این منظور استفاده گردیده است.
 
یافتهها: تحلیل فرهنگ کدخدایی در نظام اجتماعی روستایی ایران، ما را به این واقعیت اجتماعی می‌رساند که این نظام یک پدیدة ملّی بوده که حالت موروثی نیز یافته بود. یافته‌ها، جایگاه و اهمیت کدخدایان در ساختار مدیریت روستایی ایران و همچنین منابع قدرت مدیریتی آنان را بررسی و چگونگی افول و حذف نظام کدخدایی را تحلیل می‌کند.
 
بحث و نتیجهگیری: با تضعیف قدرت مالکان بعد از قانون اصلاحات ارضی، بازوی اصلی اقتصادی کدخدایان نیز قطع و با انتقال وظایف اجرایی و قانونی آن‌ها به انجمن ده و سپاهیان، واژة کدخدا از ادبیات روستا حذف و دهبان جایگزین گردید.
 
پیام اصلی: در طول تاریخ، جامعة روستایی ایران، به مرور، قدرتی خاص در وجود کدخدایان مجسّم و متمرکز ساخته بود. هرچند حدود اختیارات آن‌ها از یک دوره به دورة دیگر متغیر بود. رویکرد انسان‌شناختی و تاریخی به این واقعیت‌های اجتماعی، می‌تواند به فهم بهتر تاریخ اجتماعی گذشته و نیز تغییرات اجتماعی دوران معاصر جامعه ایران کمک نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reeve's Management in Iranian Villages: An Anthropological and Historical Analysis

نویسنده [English]

  • Seyed Mohsen Saeidi Madani
Associate Professor of Anthropology, Department of Social Sciences, Yazd University, Yazd, Iran
چکیده [English]

Background and Aim: This article aims to describe the historical role of Reeves in Iranian villages from an anthropological perspective. The term Reeve in Persian refers to a person who is wise and talented and manages the social affairs of the village. Reeves have been elected by villagers for a long time in Iran, dating back to the pre-Islamic era. However, Reeve's management has declined and vanished completely since the Islamic Revolution in 1979, due to political and social changes that undermined their authority and legitimacy.
 
Methods and Data: The method of this paper is descriptive-analytical. It uses historical evidence as well as documentary and library sources to examine the role of Reeves in Iranian villages.
 
Findings: The findings reveal the position and importance of Reeve in the social structure of rural management in Iran. It also analyzes the sources of their managerial power and how changed over time. The findings show how the Reeve system declined and was eventually eliminated due to factors such as land reform, modernization, and revolution.
 
Conclusion: Reeve's role was intertwined with the social context of rural society in Iranian villages. He was a respected and influential figure who managed the social affairs of the village. However, his power were challenged by the land reform program in Iran during the Pahlavi regime. Reeve was removed from the administration of the village, and his role was taken over by the village association and revolutionary organizations such as Education Corps, Health Corps and Agricultural Development Corps. These organizations aimed to modernize and develop the rural areas and promote the ideology of the Islamic Revolution. Thus, in 1976 the term Reeve was erased from village literature, and a village guard (Dehban) was appointed instead.
 
Key Message: Iranian rural society had given Reeves a considerable authority throughout history. However, their authority varied from one period to another. This paper argues that an anthropological and historical approach to these social realities can shed light on the past history of Iranian society and help to better understand the contemporary social changes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reeve
  • Rural management
  • Village
  • Social history
  • Iran
احتشامی، لطف‌الله (1384). نقش کلانتران و کدخدایان در مدیریت شهر و روستا از دورة صفویه تا انقلاب اسلامی، انتشارات مهرقائم.
آبراهامیان، یرواند (138). ایران بین دو انقلاب، (ترجمة احمد گل‌محمّدی و محمّدابراهیم فتاحیولیلایی)، چاپ ۱۴، تهران: انتشارات نی.
انجوی شیرازی‌، میرجمال‌الدّین‌ حسین‌ بن‌ فخرالدّین‌ حسن‌ (1351). فرهنگ‌ جهانگردی‌، (ویراستة‌ رحیم‌ عفیفی)‌، مشهد: انتشارات‌ دانشگاه‌ مشهد، جلد اول.
باستانیپاریزی، محمّدابراهیم (1357). سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: انتشارات نوبهار، چاپ دوم.
بدره‌ای، سیدعلی و عارف موسوی (1388). مدیریت نوین روستایی، در جستجوی راهکاری مناسب برای توسعه دهیاری‌ها، تهران: انتشارات اشتیاق نور.
بختیاری، محمّد، آبادیان، حسین، یوسفی‌فر، شهرام (1393). منصب کدخدا در جامعة روستایی دورة قاجار. تاریخ اسلام و ایران، 24(22)، 71-47.
بیهقیدبیر، خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین ( 1356). تاریخ بیهقی، چاپ دوم، (تصحیح دکتر علی‌اکبر فیاض)، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
بهروان، حسین (1390). جامعه‌شناسی روستایی، تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
پارسا، بیژن (بی‌تا). سیمای روستای ایران، تهران: پیوند.
ترنر، جاناتان و بیگی، ال (1370). پیدایش نظریه جامعه‌شناختی، (ترجمة عبدالعلی لهسایی‌زاده)، شیراز: فرهنگ.
حسینی‌ابری، سیدحسن (1380). کدخدای سابق ده، تحقیقات جغرافیایی، 16(1)، 64-52.
خسروی، خسرو (1358). جامعه‌شناسی روستایی ایران، تهران: انتشارات پیام.
خسروی، خسرو (1372). جامعه‌شناسی ده در ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
خواجه نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی (1364). سیاستنامه، (به اهتمام هیربرت دارک)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی‌اکبر (1339). لغت‌نامه دهخدا، تهران: چاپ سیروس.
رضوانی، محمّدرضا (1383). مقدّمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی در ایران، تهران: انتشارات قومس.
ژول مول (1370). شاهنامه فردوسی، (ترجمة جهانگیر افکاری)، تهران: نشر آموزش انقلاب اسلامی.
سعیدیمدنی، سیدمحسن ( 1389). انسانشناسی روستایی با تأکید بر استان یزد، یزد: انتشارات علم نوین یزد.
سمیعی، کاظم ( 1307). سواد طومار شیخ بهایی، فرمان شاه طهماسب صفوی، ضبط در اداره ثبت و اسناد اصفهان.
شاه‌حسینی، یونس (1383). مدیریت روستایی در ایران از کدخدایی تا دهیاری، نشریه جهاد، 24(263)، 91-85.
طالب، مهدی (1371). مدیریت روستایی در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طالب، مهدی (1374). طرحی برای مدیریت روستایی، تحقیقات جغرافیایی، 10(4)، 23-3.
طالب، مهدی (1376). مدیریت روستایی در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طالب، مهدی (1387).  کدخدا، دانشنامه مدیریت شهری و روستایی، شورای علمی عباس سعیدی و دیگران، تهران: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، صص645-646.
فاضلی‌پور، طوبی (1380). تاریخ کشاورزی در دوران ساسانیان، تهران: انتشارات پژوهنده.
فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1314)، شاهنامه (به کوشش استاد سعید نفیسی)، تهران: چاپخانة بروخیم، جلد 7.
معاونت حقوقی ریاست جمهوری (1314). قانون کدخدایی، مصوّب 20/09/1314 مجلس شورای ملّی، سامانه ملّی قوانین و مقرّرات جمهوری اسلامی ایران. دسترسی آنلاین (5 مردادماه 1401)، به نشانی: https://qavanin.ir/Law/TreeText/87735
گلسرخی، حسینعلی (1351). بررسی قوانین عمران روستایی از مشروطیت تا حال، تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقات تعاونی دانشگاه تهران.
لهسایی‌زاده، عبدالعلی (1388). مدیریت روستایی در ایران معاصر، تعاون و کشاورزی، 20(202/203)، 49-67.
لهسایی‌زاده، عبدالعلی (1369). تحوّلات اجتماعی در روستاهای ایران، شیراز: انتشارات نوید شیراز.
لمبتون، (1362)، مالک و زارع در ایران، (ترجمه: منوچهر امیری)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مرکز سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تهران.
محمّدزاده عباس، فیاض (13759)، مدیریت توسعه، تهران: انتشارات سمت.
معین، محمد (1375). فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ نهم.
مهدوی، مسعود (1377). مقدّمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.
میرجمال‌الدّین، حسین‌بن فخرالدّین حسن، انجوی شیرازی (1351). فرهنگ جهانگیری، جلد اول، (ویراستار رحیم عفیفی)، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
ودیعی، کاظم (1354). مقدّمه‌ای بر جغرافیای انسانی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ودیعی، کاظم (2535). روستانشینی در ایران، تهران: انتشارات شورای عالی فرهنگ و هنر مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.
ودیعی، کاظم (1352). مقدّمه‌ای بر روستاشناسی ایران، چ۲، تهران: دهخدا.
وزارت کشور (1365). قانون تشکیل شوراهای اسلامی، تهران: انتشارات وزارت کشور.
یوسفی‌فر، شهرام، جنگجو، شهناز (1393). جایگاه و ساختار منصب کدخدا در مدیریت روستایی ایران از مشروطه تا پایان حکومت پهلوی اول، پژوهشهای تاریخی، 6(3)، 48ـ 27.
هوگلاند، اریک ج. (1381). زمین و انقلاب در ایران، (ترجمة فیروز مهاجر)، تهران: انتشارات شیرازه.