تحولات گذشته و چشم‌انداز آینده حجم و ترکیب سنی جمعیت در ایران تا افق 1420

امروزه هر جامعه‌ای برای رسیدن به رفاه و توسعة همه‌جانبه ناگزیر به پیش‌بینی نیازها و امکانات خود در بازه‌های زمانی کوتاه مدت و دراز مدت و سپس طراحی و اجرای برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی در جهت تأمین آن نیازهاست. در این راستا، جمعیت، ساختار و پویایی آن محور و مرکز برنامه‌ریزهای اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شود. سالخوردگی جمعیت به‌عنوان یکی از پیامدها‌ی اصلی انتقال جمعیتی یکی از پدیده‌های مهم جمعیتی در جوامع کنونی است. مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سالخورده‌شدن جمعیت، کاهش مرگ‌ومیر، خصوصاً مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان و کاهش اساسی و مستمر باروری و به تبع آن، کاهش رشد جمعیت است که باعث تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت اکثر جوامع از جمله ایران شده است. نسبت گروه‌های سنی مختلف در سال 2020 نشان داد که حدود 26 درصد از جمعیت جهان زیر 15 سال و حدود 9 درصد از آنها بیش از 65 سال داشته‌اند. در سال 2030، نزدیک به نیمی از جمعیت جهان (۴۴.۷ درصد) بالای ۵۰ سال خواهند داشت، یک‌چهارم جمعیت بالای ۶۵ سال و 7/12 درصد نیز بالای ۷۵ ساله خواهند بود. جمعیت بالای 60 و 65 سال ایران در سال 2020 به ترتیب  3/10 و 6/6 درصد بود ( UN-DESA, 2022).

می‌توان گفت که جمعیت ایران نیز همگام با جمعیت جهان رو به سوی سالمندی می‌رود زیرا ایران مراحل اولیة گذار جمعیتی را پشت سر گذاشته است. آمار و ارقام حاصل از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن نشان می‌دهد که تعداد جمعیت سالمند ایران در طی دهه‌های اخیر افزایش یافته و در آینده‌ای نه چندان دور وارد مرحله سالخوردگی ساختار سنی جمعیت خواهد شد (فتحی و ضرغامی، 1399). از آنجایی که افراد بر حسب سنی که در آن قرار دارند نیازها و توانایی‌های متفاوتی را دارا می‌باشند، لذا تغییرات ساختار سنی جمعیت نیز تأثیرات عمیقی را بر شرایط اقتصادی اجتماعی، بهداشتی و درمانی کشور خواهد داشت. این موضوع لزوم توجه به تغییرات ساختار سنی جمعیت در برنامه‌ریزی‌های آینده را ضرورت می‌بخشد. به جرأت می‌توان گفت که عامل اصلی موفقیت برنامه‌ریزی‌های کشور در آینده، شناخت روند تغییرات ساختار سنی جمعیت کشور و برنامه‌ریزی بر اساس وزن جمعیت در گروه‌های سنی است.

سالخوردگی جمعیت در کشورهای توسعه‌یافته به صورت تدریجی رخ داده است، فلذا این اقتصادها زمان کافی برای برنامه‌ریزی در خصوص مواجهه با این تغییر ساختار سنی را داشته‌اند (Harper, 2016). در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران پدیده سالخوردگی جمعیتی بسیار سریع رخ می‌دهد و این امر مستلزم واکنش سریع به نیازها و تقاضاهای متفاوت گروه‌های سنی در حال گسترش است. بنابراین در این کشورها از جمله در ایران نیاز به این است که خیلی سریع ویژگی‌های جمعیت شناختی یک جمعیت در زمان حال و آینده شناخته شود.

با توجه به اینکه برنامه‌‌‌های توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، نیاز به آینده‌نگری در مورد خصوصیات و اندازه جمعیت دارد، پیش‌بینی در مورد اندازه و ساختار سنی جنسی، میزان رشد جمعیت، ترکیب و توزیع و .‌.. در عصر حاضر به‌عنوان عامل اصلی موفقیت جریان برنامه‌ریزی توسعه شناخته شده است. سطح جمعیت پیش‌بینی‌شده، پایه تصمیم‌گیری‌‌‌های مربوط به سرمایه‌گذاری در زمینه ایجاد مدارس، بیمارستان‌‌‌ها، جاده‌‌‌ها، تسهیلات رفاهی‌، مسکن، سطح فعالیت اقتصادی، عرضه و تقاضای کالا و تأمین نیرو و .‌.. می‌باشد. لذا پیش‌بینی روند جمعیت از گذشته تا کنون و پیش‌بینی تغیرات آن در آینده ضروری می‌نماید. مطالعه حاضر با بررسی تحولات ساختار سنی جمعیت در ایران از گذشته تا کنون، سعی دارد به فروض تغییرات در تعیین‌کننده‌های جمعیت در کشور پرداخته و از این طریق به پیش‌بینی جمعیت در آینده کشور بپردازد.

مرور پیشینه تحقیق

مطالعات حوزه ساختار سنی جمعیت در ایران را می‌توان در چهار حوزه مطالعاتی کلی تقسیم نمود. این چهار حوزه شامل 1) بررسی تغییرات ساختار سنی جمعیت؛ 2) پیامدهای تغییرات ساختار سنی جمعیت؛ 3) تغییرات جمعیتی و سیاست‌گذاری؛ و 4) عوامل مؤثر بر تغییرات ساختار سنی، می‌باشند.

در مطالعه ساعی ارسی (1388) ، مرادنژاد و بردی (1391) با استفاده از تست ورتهایم و ورنه^[1] به بررسی تغییرات ساختار سنی کشور در طی دوره زمانی 1335 تا 1385 پرداخته شد و با توجه به نتایج این شاخص‌ها نظر به جوانی کشور در دوره 1335 تا 1345 و شدیدترشدن این جوانی در دوره 1355 تا 1365 داشته و اینکه بعد از سال‌های 1365 از شدت این جوانی کاسته شده و در دوره 1375 تا 1385 سرعت این کاهش شدیدتر می‌شود. میرفلاح نصیری (1386) و مسجدی و فتح‌زاده (1391) نیز در مطالعه خود با استفاده از شاخص‌های مرتبط با ساختار سنی در سال‌های 1345 تا 1385 پرداخته و با مقایسه نرخ رشد سالمندان در مقابل نرخ رشد جمعیت کشور به روند شدید سالمندی در آینده کشور اشاره می‌نماید.

 در گروه دیگری از مطالعات، علاوه بر روندهای گذشته به پیش‌بینی روندهای آینده تحولات ساختار سنی جمعیت نیز پرداخته شد. در بررسی ترکاشوند و حسینی (1391) با استفاده از معیارهای شرایاک و سیگل^[2] در مورد شاخص‌هایی چون میانه سنی، نسبت جمعیت جوان و شاخص سالخوردگی به مرحله‌بندی گذار ساختار سنی جمعیت کشور در دوره زمانی 1330 تا 1450 پرداخته شد و نظر بر این بود که دوره زمانی قبل از 1380، دوره جوانی و دوره بعد از 1415 دوره سالخوردگی در جمعیت کشور می‌باشد.

فتحی (1399) در پژوهش خود به بررسی پدیده سالمندی با استفاده از روش ترکیبی و همین طور چهار سناریوی مختلف باروری به پیش‌بینی آینده سالمندان در ایران تا سال 1430 پرداخت. در مطالعه مذکور، رونـد سالمندی و سالخوردگی جمعیت ایران تحلیل و سپس آینده سالمندی ایـران بـا سـناریوهای مختلف پیش‌بینی و تحلیل شد. نتایج پیش‌بینی نشان داد با هر سناریویی ایران در آینده با پدیدة سالمندی جمعیت روبـه‌رو خواهـد شـد و ایـن امـر اجتناب‌ناپـذیر اسـت. حتـی اگـر باروری بالا رود، حجم جمعیت جوان حاضر (متولدین دهه شصت)، تا سـه یـا چهـار دهـة دیگر وارد سن سالمندی خواهنـد شـد کـه نیازمنـد بـه کـارگیری سیاسـت «سـالمندی سـالم» است. این در حالی اسـت کـه سـالمندی بحـران جمعیتـی نیسـت، بلکـه اغلـب سـاختارهای جمعیتی در طی گذار و انتقال جمعیتی با سالمندی روبه‌رو می‌شوند که امری طبیعی است.

در بررسی مشفق و حسینی (1390) و بلوری بجندی (1384) علاوه بر بررسی روند ساختار سنی کشور در گذشته و آینده به موضوع زنانه‌شدن سالخوردگی در کشور و افزایش  زنان نسبت به مردان سالمند در آینده اشاره شده است. پژوهش مشفق و حسینی (1391) تحت عنوان آینده پژوهی تغییرات جمعیتی ایران طی دوره 1390 تا 1420 انجام شد که با توجه به نتایج پژوهش در سال 1420 بر اساس سه سناریوی پیش‌بینی حد پایین، حد متوسط و حد بالا، درصد رشد سالانه جمعیت 16/0، 54/0، 93/0 خواهد بود. در مطالعه‌ای که توسط نوراللهی (1391) انجام شده است، با استفاده از اصول گذشته‌نگری و پیش‌بینی جمعیت، ابتدا به برآورد نرخ رشد جمعیت پرداخته شده و سپس تعداد جمعیت کشور در 140 سال اخیر بازسازی شده است.

گروه دیگری از مطالعات که بیشتر پایه‌های جمعیت‌شناختی دارند، بیشتر بحث گروه‌های سنی بزرگ جمعیتی و ابعاد اقتصادی آنها را مطرح می‌کنند و از جمله موضوعات مطرح در این قسمت، بحث پنجره جمعیتی است. از جمله مطالعاتی که به متغیرهای اقتصادی پرداخته‌اند می‌توان به بررسی عینی زیناب و همکاران (1391) اشاره کرد که بحث رابطه بین جمعیت خارج از سن کار و جمعیت در سن کار را در قالب سودهای جمعیتی ناشی از پنجره جمعیتی مطرح کردند و نظر بر این داشتند که تا سال‌های اخیر بیشتر مصرف ناشی از جمعیت زیر 15 سال بوده است ولی در آینده حجم عمده مصرف کشور به سنین بالا منتقل می‌شود. صادقی (1391) اثر تغییرات ساختار سنی جمعیت را بر مهاجرت مورد مطالعه قرار داده و معتقد است که با واردشدن کشور در پنجره جمعیتی و زیادشدن تعداد جوانان و در مقابل، افزایش بیکاری در استان‌های کشور، جریان‌های مهاجرتی شتاب بیشتری را خواهند گرفت.

 در تعدادی از مطالعات نیز خلاءهای موجود در سیاست‌گذاری مرتبط با تغییرات ساختار سنی جمعیت کشور گوشزد شده است. در بررسی ترکاشوند و حسینی (1391) و مشفق و حسینی (1390) خلاءهای سیاست‌گذاری مرتبط با ساختار سنی مطرح شده و اعتقاد بر این بود که سیاست‌گذاری‌ها همگام با مراحل گذار ساختار سنی کشور نمی‌باشند. قائمی و جعفری (1391) نیز به تفاوت ساختار سنی در استان‌های کشور توجه داشتند و لذا نیاز به سیاست‌گذاری‌های متفاوت در سطوح استانی در ارتباط با ساختار سنی آنها مطرح گردید.

پیش‌بینی جمعیت کشور از طریق دو منبع ملی و بین‌المللی نیز در دسترس است. مرکز آمار ایران در سال 1396 به پیش‌بینی جمعیت کشور تا سال 1430 پرداخته و در سال 1400 آن را بازنگری نموده است. سازمان ملل متحد نیز هر ساله نتایج بازنگری پیش‌بینی جمعیت برای همه کشورهای جهان و از جمله ایران را منتشر می‌کند. در جدول 1 و 2 نتایج پیش‌بینی جمعیت از طریق این دو منبع ارائه شده است. با این وجود، عمده پیشینه مطالعاتی انجام‌شده در خصوص آینده جمعیت کشور، قدیمی بوده و متناسب با تحولات اخیر باروری در کشور نیستند و لذا نمی‌توان به نتایج آنها مراجعه نمود. تنها دو مطالعه مرکز آمار ایران و پیش‌بینی‌های جمعیتی سازمان ملل متحد، نتایج به‌روز در مورد جمعیت ایران ارائه داده‌اند. با این‌حال، این دو منبع نیز خالی از ایراد نیستند. سازمان ملل متحد صرفاً به‌عنوان یک چشم‌انداز به آینده جمعیت جهان پرداخته و در سطوح کشوری از دقت لازم در تعیین سناریوها برخوردار نیست. ایراد کلی سناریوهای پیش‌بینی جمعیت سازمان ملل متحد در این است که این سازمان سناریوهای یکسانی را برای باروری کشورها بر اساس سطح باروری در نظر گرفته و به صورت دقیق از محاسبات باروری اخیر انجام شده در کشور ایران استفاده نکرده است؛ البته این موضوع با توجه به گستره این پیش‌بینی‌ها در سطح کل دنیا و در افق بلندمدت مد نظر سازمان ملل قابل درک است.

نکته دیگر این است که سازمان ملل در سناریوهای خود، افق پیش‌بینی بلندمدت 2100 را در نظر گرفته و لذا تغییرات آینده باروری و مرگ‌و‌میر در این سناریوها صرفاً به صورت چشم‌انداز است و مرتبط با سیاست‌گذاری‌های جمعیتی موجود در کشورها نیست. اصلی‌ترین ایراد در سناریوهای پیش‌بینی جمعیت سازمان ملل متحد مربوط به فروض باروری و تغییرات آن در طی زمان است. همان‌گونه که در دو سطر پایانی جدول 2 مشخص است، هم در سال ابتدا و هم در سال انتهای سناریوهای مختلف، برآورد باروری متفاوت است. در صورتی که منطق بر این حکم می‌کند که نتایج برآورد باروری برای سال ابتدا (2022) با توجه به داده‌ها موجود مشخص شود و در همه سناریوها یکسان درنظر گرفته شود و تنها در افق پیش‌بینی برآورد باروری متفاوت باشد و تغییرات باروری از سال 2022 به بعد از یک عدد ثابت شروع شود و متناسب با هر سناریو تغییر کند؛ همین ایراد در خصوص فرض مرگ‎‌ومیر نیز وجود دارد.

جدول 1. پیش‌بینی جمعیت کشور در دوره‌های پنج ساله از سال 1395تا افق 1430 بر اساس سناریوهای مختلف به وسیله مرکز آمار ایران

جدول 2. پیش‌بینی جمعیت کشور در دوره‌های پنج ساله از سال 1395 تا افق 1430 بر اساس سناریوهای مختلف به وسیله سازمان ملل متحد

نتایج برآورد جمعیت ارائه‌شده به وسیله مرکز آمار ایران، ایرادات واردشده به سازمان ملل را ندارد. این پیش‌بینی مبتنی بر نتایج مطالعات اخیر باروری در ایران بوده، برای سال 1400 یک میزان باروری مشخص نموده و تغییرات افق پیش‌بینی را بر اساس آن انجام داده است. با این حال، نتایج این مرکز نیز بدون خطا نیست. در پیش‌بینی جمعیتی مرکز آمار ایران فرض مهاجرت صفر در نظر گرفته شده است، با وجود این که مهاجرت بین‌المللی در کشور وجود داشته و بر ساختار و حجم جمعیتی کشور تأثیرگذار است. با وجود این که فرض مهاجرت در نتایج پیش‌بینی سازمان ملل وجود دارد، می‌توان با ترکیب نتایج پیش‌بینی جمعیت سازمان ملل و مرکز آمار ایران، نتایج بهتری را بدست آورد. مطالعه حاضر قصد دارد تحلیل جامع‌تری از تحولات جمعیتی کشور در گذشته، حال و آینده انجام دهد.

روش تحقیق

مطالعه حاضر به لحاظ هدف، کاربردی، به لحاظ روش، کمّی و به لحاظ داده مورد استفاده به‌صورت تحلیل ثانویه انجام شد. منبع اصلی داده‌ها برگرفته از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن و همچنین نتایج ثبت سالانه وقایع حیاتی در سازمان ثبت احوال است. در این تحقیق در کنار استفاده ثانویه از اطلاعات با استفاده از فنون جمعیت‌شناختی به آینده‌نگری در حوزه تغییرات جمعیتی از سال 1395 تا 1420 پرداخته شده است. با توجه به دوره نسبتاً بلندمدت پیش‏بینی، از روش ترکیبی جهت پیش‌بینی جمعیت استفاده شده است. پیش‌بینی‌جمعیت با روش ‌ترکیبی برحسب سن و جنس در چند مرحله و به صورت زیر است:

1) تعیین جمعیت پایه بر حسب توزیع سنی و جنسی که به این منظور غالباً از گروه‌های 5 ساله استفاده می‌شود؛

2) محاسبه ضریب نسبت بازماندگی ( ( برای تمام گروه‌های سنی و جنسی، جهت تعیین جمعیتی که در 5 سال بعد هنوز زنده بوده و 5 سال مسن‌تر از جمعیت پایه هستند؛

3) تعیین تعداد تولد‌ها در دوره سرشماری به وسیله ضرب‌کردن میزان باروری ویژه سنی به جمعیت زنان. سپس به وسیله ضرب‌نمودن تعداد تولد در میزان‌های بازماندگی مناسب، آن‌ها را به افراد باقیمانده از گروه 4-0 ساله برای دوره 5 ساله بعد تبدیل نمود؛

4) تطبیق میزان مهاجرت؛ در این مورد، با توجه به مجموعة اطلاعات موجود و یا از طریق بررسی‌های نمونه‌ای ترکیب سنی و جنسی مهاجران، چگونگی تغییر و تحول نرخ آن در دورة پیش‌بینی برآورد می‌شود.

حاصل ‌جمع شمار افراد گروه‌های سنی، کل جمعیت هر جنس و مجموع افراد دو جنس، شمار کل جمعیت پیش‌بینی‌شده را در پایان یک دورة 5 ساله به دست می‌دهد. تکرار این عمل، پیش‌بینی جمعیت در دوره‌های 5 ساله بعدی را بدست خواهد داد.

نرم‌افزار مورد استفاده برای این پیش‌بینی، اسپکتروم^[3] است. در پیش‌بینی جمعیت، اجزای اصلی تغییرات جمعیتی یعنی باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت دخیل بوده و نقطه تلاقی هر سه آنها در پیش‌بینی جمعیتی میسر می‌شود. البته خود واژه پیش‌بینی بیانگر آن است که روند آتی جمعیت ناشناخته بوده و ارقام پیش‌بینی در صورتی که میزان‌های تولد، مرگ و مهاجرت مشخص باشند، نشان‌دهنده جمعیت در آینده خواهند‌ بود (پولارد و دیگران، 182:1371). البته باید گفت که اگر اطلاعات درستی از اجزای تغییرات جمعیتی در دست باشد، می‌توان به خوبی به برآوردی از جمعیت در آینده دست یافت. معمولاً به دلیل عدم اطمینانی که نسبت به تغییرات این میزان‌ها در آینده وجود دارد معمولاً چند پیش‌بینی بر اساس حالات مختلف این میزان‌ها انجام که معمولاً از آن‌ها به‌عنوان سناریو‌ها یا فرض‌های پایین، وسط و بالا نام برده می‌شود.‌

در کشور ایران، میزان مرگ و میزان باروری به سطوح بسیار پایین رسیده‌اند و لذا تغییرات این متغیرها در آینده زیاد نخواهد بود. البته در حوزه مرگ‌ومیر و باروری نیز ‌پیش‌بینی روندها متفاوت خواهد بود. سیاست‌گذاری دولت‌ها همواره در پی افزایش امید ‌زندگی بوده و در صورت عدم رخداد حوادث خاص، مرگ‌ومیر در طی زمان رو به کاهش است. لذا فرض آینده این متغیر در پیش‌بینی‌ها همواره کاهشی است، ولی در مورد متغیر باروری باید با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی و سیاستگذاری‌ها تصمیم گرفت. در ادامه اجزاء و مؤلفه‌های پیش‌بینی جمعیت به اختصار معرفی می‌گردد.

1- جمعیت پایه: همه پیش‌بینی‌های ‌جمعیتی باید از یک جایی شروع شوند. نقطه شروع، شمار افراد بر حسب سن و جنس در سال پایه است. هم برای مردان و هم برای زنان، ‌جمعیت بر حسب گروه‌های ‌‌سنی منظم پنج ساله از   4-0 تا 79-75 ساله و آخرین گروه ‌‌سنی نیز به صورت 80 ساله و بالاتر ارایه می‌شود. سال پایه در گزارش حاضر، اطلاعات مربوط به سرشماری سال 1395 کل کشور است. لازم به ذکر است که جمعیت ایران به وسیله مرکز آمار برای سال 1400 نیز برآورد شده است. از آنجا که نتایج سرشماری 1395 به تفصیل موجود است، سال پایه 1395 انتخاب شد، البته مقایسه نتایج برآورد جمعیت در سال 1400 به وسیله این گزارش با نتایج مرکز آمار نشان از مشابهت آمارها بوده و لذا انتخاب سال 1395 به‌عنوان سال پایه خطایی در نتایج ایجاد نمی‌کند.

2- باروری: یک پیش‌بینی جمعیتی مستلزم اطلاعاتی دربارة سطح و الگوی باروری است که به ترتیب از طریق میزان باروری کل و توزیع سنی بدست می‌آید. میزان باروری کل بیانگر شمار موالید زنده‌ای است که یک زن در صورت زنده‌ماندن تا سن 50 سالگی و تحت الگوی فرزندآوری رایج هر گروه سنی خواهد داشت. جمعیت‌شناس علاوه بر باروری کل برای سال مبدأ، نیازمند ارایه فرضیاتی در خصوص تغییر باروری تا سال مقصد نیز هست. سال مقصد در گزارش حاضر، سال 1420 است.

میزان باروری کل بین سال‌های 1365 تا 1379 از 5/6 به 2/2 فرزند برای هر زن کاهش یافته است و تا سال 1385 این میزان به 9/1 فرزند برای هر زن رسید که کاهش سرعت تغییرات فرزندآوری در دهة 1380 را نشان می‌دهد و در ادامه میزان باروری سال 1390 بیانگر شیب بسیار ملایم کاهش باروری می‌باشد، به نحوی که این میزان به 1 فرزند در این سال رسیده است (عباسی شوازی و همکاران، 1392). مطالعه عباسی شوازی و همکاران (1399) نشان از این است که در دوره زمانی 1390 تا 1395 روند کاهشی باروری در کشور متوقف شده و نمودار باروری کشور هموار شده است. بر اساس نتایج مطالعه برآورد باروری ایران در دوره زمانی 1396 تا 1400 (فتحی، جاوید و نصیری‌پور، 1401)، میزان باروری کشور در سال 1396 افزایش یافته و به 07/2 فرزند برای زنان رسیده است و مجدد پس از این سال باروری در کشور روند کاهشی داشته و به 74/1 فرزند برای زنان در سال 1400 رسیده است.

در تحقیق حاضر با توجه به این که سال پایه 1395 است، به برآورد شاخص باروری با استفاده از روش‌های مستقیم و غیرمستقیم پرداخته شد. برای محاسبه میزان باروری کل، از دو منبع داده ثبت احوال (تعداد ولادت‌های جاری ثبت‌شده در سال مورد نظر) و نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن (تعداد فرزندان زنده به دنیا آمده در 365 روز گذشته) استفاده شده است. با استفاده از دو منبع به ترتیب میزان باروری کل برابر 03/2 و 98/1 بدست آمد. روش غیرمستقیم مورد استفاده شامل روش رله است که مبتنی بر ساختار سنی و جنسی جمعیت است. در این روش، میزان باروری کل با استفاده از نسبت کودک به زن محاسبه می‌شود. بر اساس محاسبات این روش نیز میزان باروری کل برای کشور به مقدار 97/1 بدست آمد.

برآوردهای بدست آمده با برآورد باروری کل برگرفته از مطالعه عباسی شوازی و همکاران (1399) با استفاده از روش فرزندان خود بر روی داده‌های سرشماری منطبق است. همان‌گونه که ذکر شد، زمانی که باروری به سطوح پایین‌ می‌رسد تغییرات آن اندک خواهد بود. روند تغییرات باروری در ایران در مطالعه فوق نشان از این است که در اواخر دهه 1370 باروری در ایران به سطوح بسیار پایین رسیده و از آن پس با تغییرات خیلی اندک، نمودار باروری به صورت مسطح جریان یافته است. سیاست‌گذاری ‌جمعیتی در کشور به سمت افزایش باروری و رساندن آن به بالاتر از سطح جایگزینی است.

در مطالعه حاضر، تغییرات باروری از سال 1395 تا سال 1400 بر اساس نتایج محاسبه باروری و همچنین نتایج مطالعه فتحی و همکاران (1401) در نظر گرفته شد و پس از سال 1400 تا افق زمانی 1420 سه سناریو تغییرات باروری در نظر گرفته شده است. در یک سناریوی متوسط، آینده تغییرات باروری ثابت و به مقدار 74/1 در کل  دوره 1400 تا 1420 در نظر گرفته شده. در سناریوی بالا، با توجه به سیاست‌گذاری تشویقی جمعیت در کشور، رسیدن نرخ باروری به 5/2 فرزند در نظر گرفته شد. در واقع، این سناریو به‌عنوان یک سناریو خوش‌بینانه در نظر گرفته شده است و هدف آن این است که به سیاست‌گذار نشان دهد که اگر باروری کشور  به حد مورد انتظار برسد، جمعیت کشور چه مقدار خواهد بود و لذا چه برنامه‌ریزی‌ها و امکاناتی را باید برای این حجم جمعیت مهیا نمود. در سناریوی بدبینانه، فرض کاهش باروری به 4/1 فرزند در نظر گرفته شده است. این نگاه بدبینانه نیز تلنگری برای سیاست‌گذار خواهد بود که اگر سناریوی خوش‌بینانه محقق نشود و باروری در کشور کاهش یابد، ساختار و حجم جمعیت کشور در مقایسه با سناریوی خوش‌بینانه چه خواهد شد و چه فرصت‌های جمعیتی برای کشور از دست خواهند رفت.

3- مرگ‌ومیر: در اسپکتروم، مرگ‌ومیر بر اساس دو فرض امید زندگی در بدو تولد بر حسب جنس و یک جدول عمر مدل از میزان‌های مرگ‌ومیر ویژة سن توصیف می‌شود. در ایران سیستم ثبت مرگ‌ومیر آنقدر دقیق نیست تا بتوان از آنها برای برآورد شاخص امید زندگی در بدو تولد بخصوص در استان‌ها استفاده نمود (ترکاشوند مرادآبادی، 1400). در مطالعه کوششی و ترکاشوند مرادآبادی (1396) پس از اصلاح داده‌های مرگ‌ومیر، امید زندگی کشور برآورد شده است. بر اساس این مطالعه، روند امید زندگی در ایران از 55 سال در دهه 1350 به حدود 74 سال در دهه 1390 رسیده است. با استفاده از نتایج این مطالعه و از طریق معادله لوجستیک، امید زندگی کشور به تفکیک جنس تا سال 1420 بدست آمده و در مطالعه به کار گرفته شد.  در این مطالعه از مدل عمومی سازمان ملل برای میزان‌های مرگ‌ومیر ویژه سنی استفاده شده است.

4- مهاجرت: در نرم‌افزار اسپکتروم نیاز به برآورد خالص مهاجرت و همچنین ساختار سنی مهاجرت به تفکیک جنس است. در مطالعه حاضر از اطلاعات سازمان ملل در خصوص برآورد نرخ مهاجرت و ساختار سنی مهاجرت استفاده شده است. به صورت کلی، نتایج سناریوهای در نظر گرفته شده برای آینده جمعیت کشور به صورت جدول 3 است.

جدول 3- سناریوهای در نظر گرفته شده برای آینده جمعیت کشور

یافته‌های تحقیق

هدف مطالعه حاضر، بررسی تحولات جمعیت در ایران، پیش‌بینی این تحولات در آینده است. در جهت پیش‌بینی روند تحولات جمعیت در آینده، نیاز است ابتدا وضعیت گذشته و حال جمعیت به خوبی شناخته شده و بر اساس آن آینده‌نگری انجام شود. بنابراین، در گام اول تحقیق، به مرور تحولات گذشته و حال جمعیت ایران پرداخته می‌شود. پس از آن، بر اساس تکنیک‌های جمعیتی، به پیش‌بینی جمعیت پرداخته می‌شود. در پیش‌بینی جمعیتی به صورت دوره‌های پنج ساله، جمعیت در گروه‌های سنی برآورد می‌شود. پس از این مرحله، از داده‌های جمعیت در گروه‌های سنی استفاده شده و آینده تحولات ساختار سنی جمعیت، و پیامدهای تحولات جمعیت برآورد می‌شود.

الف) گذشته جمعیت ایران

بر طبق برآوردهای بدست آمده، جمعیت ایران تا قبل از شروع قرن 14 هجری شمسی، در حدود 10 میلیون بوده است (ترکاشوند، 1399). این جمعیت به دلیل بالابودن سطح مرگ‌ومیر، دارای رشد اندکی بوده است. در جدول 1، بر اساس برآوردهایی که در مطالعات پیشین موجود است، جمعیت ایران در حدود سال 1260 تقریباً 6/7 میلیون نفر بوده است که به تدریج افزایش یافته و در سال 1335 به 9/18 میلیون نفر رسیده است. درصد رشد سالانه جمعیت ایران طی سال‌های 1260-1300 ناچیز بوده است، ولی بعد از سال 1300 همراه با بهبود امکانات بهداشتی و درمانی مملکت، از میزان مرگ‌ومیر کاسته شد و رشد جمعیت هر ساله افزایش یافته است. افزایش جمعیت ایران در فاصله سال‌های 1279-1304 ﻫ. ش. به طور متوسط سالانه 2% درصد، در فاصله سال‌های 1305-1324 ﻫ. ش. سالانه 5/1 درصد، در فاصله سال‌های 1325-1344 ﻫ. ش. سالانه 5/2 درصد بوده است.

بر اساس نتایج جدول 1، شروع رشد جمعیت در ایران از سال‌های 1320 به بعد بوده است. رشد جمعیت حاصل تفاضل تولد و مرگ‌ومیر است. در شکل 1، تعداد تولد و مرگ سالانه در جمعیت ایران در دوره زمانی 1335 تا 1398 آورده شده است. این اطلاعات برگرفته از مطالعه ترکاشوند (1399) و همچنین سالنامه آماری کشور در سال 1401 است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، در سال 1335 سالانه در حدود 900 هزار تولد در ایران به دنیا آمده است و در کنار آن، سالانه در حدود 400 هزار مرگ وجود داشته است، و در تفاضل این دو، سالانه در حدود 500 هزار نفر به جمعیت ایران افزوده شده است. به تعداد تولدها در طی زمان افزوده شده و در دهه 40 سالانه در حدود یک میلیون و صد هزار تولد و در دهه 50، سالانه در حدود یک میلیون چهارصد هزار تولد و در دهه 60 به اوج خود یعنی سالانه در حدود 2 میلیون تولد رسیده است. افزایش تعداد تولدها در کنار کاهش تعداد مرگ‌ومیر باعث افزایش رشد جمعیت شده است. در دهه 1340 سالانه تقریباً 600 هزار نفر به جمعیت ایران افزوده شده است. این افزایش در دهه 50 به حدود 1 میلیون و در دهه 60 به حدود 1 میلیون و 400 هزار نفر رسیده است. دهه 60 به‌عنوان دهه انفجاری رشد جمعیت ایران قلمداد شده و معیار آن هم رشد 14 میلیون نفری جمعیت در این دهه است.

در شکل 2، ساختار سنی جمعیت کشور و تحولات آن با استفاده از هرم‌های سنی به تصویر کشیده شده است. نگاه به هرم‌های سنی و جنسی به خوبی تغییرات در ساختار سنی جمعیت کشور را نشان می‌دهد. هرم سنی جمعیت کشور در سال 1345 یک هرم سنی بسیار جوان است. در این سال‌ها، مرگ‌ومیر در حدود چند دهه است که کاهش یافته است و باروری همچنان در سطح بالای خود قرار دارد. در نتیجه این دو عامل، هرم سنی جمعیت کشور شکل مثلثی به خود گرفته و پایه آن بسیار وسیع می‌باشد که نشان از یک ساختار سنی بسیار جوان است.

 تا سال 1365 همین روند در باروری و مرگ‌ومیر پایدار بوده است؛ مرگ همچنان کاهشی بوده و باروری نیز همچنان در سطح بالای خود قرار داشته و حتی در نیمه اول دهه شصت اندکی افزایش می‌یابد. این موضوع باعث گردیده که در دهه شصت ساخت سنی جمعیت کشور به بالاترین حالت جوانی خود برسد و جمعیت سنین کمتر از 15 سال بیش از 45 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص بدهد. در میانه دهه شصت باروری نیز میل به کاهش پیدا کرده و در کنار مرگ‌ومیر همچنان رو به کاهش، تغییرات ساختار سنی جمعیت کشور را به گونه‌ای دیگر دستخوش تغییر می‌نمایند. پس از دهه شصت، از یک طرف با کاهش مرگ‌ومیر، افراد بیشتری به سنین بالای هرم جمعیتی رسیده و لذا بدنه هرم جمعیتی رو به گسترش می‌باشد، از طرف دیگر با کاهش باروری، پایه هرم سنی میل به کوچک‌شدن یافته و در نتیجه این دو، ساخت سنی جمعیت کم‌کم از حالت جوانی خود خارج می‌شود.

در واقع باید بگوییم که کشور ایران در فرایند گذار جمعیتی با نوعی گذار در ساختار سنی مواجه می‌شود. در فاز اول گذار جمعیتی، به علت کاهش مرگ‌ومیر به ویژه در سنین اولیه شاهد افزایش سریعی در سنین پایین جمعیت (جمعیت زیر 15 سال) هستیم. در این شرایط که شکل هرم سنی مثلثی (هرم سنی 1365 سال) است، فشار اقتصادی زیادی بر جمعیت سنین فعالیت برای حمایت از جمعیت کثیر وابستة زیر 15 سال وارد می‌شود. در فاز دوم گذار جمعیتی، باروری کاهش یافته و نسل دورة بیش‌زادی وارد سنین فعالیت می‌شود، در نتیجه این سنین نسبت بزرگ‌تری از جمعیت را به خود اختصاص می‌دهد و شرایط مناسبی برای رشد اقتصادی فراهم می‌شود. در این وضعیت تورم جمعیتی وارد سنین فعالیت شده و شکل هرم سنی مانند بادکنک کشیده می‌شود. نمودار هرم سنی سال 1395 این وضعیت را به وضوح نشان می‌دهد.

ب) آینده تحولات جمعیت در ایران

در شکل 3، روند تحولات آینده جمعیت کشور و تفاوت آن در سه سناریوی مختلف باروری نشان داده شده است. آینده حجم جمعیتی ایران در سال 1420 بر اساس دو سناریوی بدبینانه و خوش‌بینانه بین 90 میلیون تا 6/94 میلیون نفر برآورد شده است. در سناریوی متوسط حجم برآورد شده جمعیت ایران در سال 1420 معادل، 4/91 میلیون نفر خواهد بود. در شکل 4، تحولات نرخ رشد کشور به صورت درصد در سال آورده شده است. در هر سه سناریو، نرخ رشد جمعیتی کشور در آینده رو به کاهش است، ولی همان‌گونه که مشخص است در سناریوی باروری پایین نرخ رشد کشور در پایان دوره نزدیک به صفر است. عامل کاهش رشد جمعیت در کشور، تحولات به وجود آمده در ساختار سنی و کل جمعیت است. حجم بالای جمعیت کشور و همچنین ساختار سنی رو به سالخورده آن باعث شده است تا حتی در صورت افزایش باروری، تعداد تولدها نسبت به کل جمعیت پایین بوده و در مقابل افزایش مرگ‌ها منجر به رشد پایین جمعیت بشود.

جدول 3- برآورد تحولات جمعیت ایران از گذشته تا 1401

شکل 1- تحولات تعداد مرگ و تولد، 1335 تا 1401، ایران (منبع: اطلاعات مرگ و تولد تا سال 1395 برگرفته از مطالعه ترکاشوند (1399) است و از سال 1395 تا سال 1401 برگرفته از سالنامه آماری کشور در سال 1401)

شکل 2- هرم سنی جمعیت ایران از سال 1335 تا 1395

در شکل 5، هرم سنی و جنسی جمعیت کشور در سال 1395 و 1420 نشان می‌دهد که جمعیت سالمندان کشور در آینده، زیاد خواهد شد. زمانی که متولدین دهه پنجاه و به ویژه دهه شصت به سنین بالای 60 سال برسند، که حتماً خواهند رسید، با جمعیت سالمند زیادی روبرو خواهیم شد. با توجه به این که پیش‌بینی برای 20 سال آینده است و سناریوهای باروری صرفاً بر جمعیت زیر 20 سال تأثیرگذار است، جمعیت سالمندان در هر سه سناریو یکسان خواهد بود و لذا آینده سالمندی و تعداد سالمندان در جمعیت کشور ربطی به تغییرات باروری نداشته و در هر صورت تعداد سالمندان در کشور تا سال 1420 افزایش خواهد یافت.

شکل 3- پیش‌بینی جمعیت ایران در دوره زمانی 1395 تا 1420 در سناریوهای مختلف باروری

شکل 4- پیش‌بینی نرخ رشد جمعیت ایران در دوره زمانی 1395 تا 1420 در سناریوهای مختلف پیش‌بینی

شکل 5- هرم سنی و جنسی جمعیت کشور در سال 1395 و 1420

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی تحولات حجم و ساختار سنی جمعیت در ایران از گذشته تاکنون و پیش‌بینی تحولات جمعیت ایران تا سال 1420 انجام شده است. با توجه به نتایج بدست آمده و مرور مطالعات پیشین، کانون بحث جمعیت کشور در دوران امروزی تغییرات ساختار سنی جمعیت است. بر اساس آمار سرشماری در سال 1335 جمعیت ایران در حدود 19 میلیون نفر برآورد شده و در سال 1400 جمعیت ایران به حدود 84 میلیون نفر رسیده است. در واقع در این دوره 65 ساله جمعیت کشور بیش از چهار برابر شده است و اگر بخواهیم بر اساس برآوردهای سال‌های ابتدای قرن 14 هجری شمسی محاسبه کنیم، جمعیت کشور در طی این قرن در حدود 8 برابر شده است. بر اساس مطالعه حاضر، در صورت افزایش باروری به سطح 5/2 فرزند، جمعیت کشور در سال 1420 به 6/94 میلیون نفر خواهد رسید و در صورت ادامه کاهش باروری در کشور، جمعیت کشور در این سال 5/4 میلیون کمتر خواهد بود. در واقع، سیاست‌گذاری جمعیت در کشور ایران و جلوگیری از کاهش باروری و افزایش آن بر مبنای سیاست‌گذاری، می‌تواند 5/4 میلیون نفر به حجم جمعیت کشور تا 20 سال آینده افزوده نماید.

افزایش جمعیت در ایران در طول زمان، یکسان صورت نگرفته است. سرعت آن در آغاز بسیار کند بود و در فاصلة بیست سال -از 1300 تا 1320- تنها 2/1 برابر شد و اوج رشد آن در دوره بیست ساله 1350 تا 1370 بوده که جمعیت تقریباً 2 برابر شده و از حدود 29 میلیون به 57 میلیون نفر رسیده است. بر همین اساس، تغییرات آینده جمعیتی کشور نیز یکسان نخواهد بود و به صورت دوره‌ای باید منتظر تغییرات جمعیت و پیامدهای ناشی از آن باشیم.

به طور کلی، هرچه به سمت جلوتر می‌رویم، از درصد افرادی که در گروه‌های سنی پایین‌تر قرار دارند کاسته می‌شود و به جمعیت واقع در سن سالمندی اضافه خواهد شد؛ که نتایج این پژوهش همسو با نتایج پژوهش میر فلاح نصیری (1386) و ترکاشوند و حسینی (1391) می‌باشد. با توجه به روند تغییرات ساختار سنی کشور در این پژوهش می‌توان گفت که در انتهای دوره زمانی پیش‌بینی، جمعیت ایران نزدیک به مرحله سالخوردگی جمعیت شده است. مطالعات پیشین مثل پژوهش مشفق و میرزایی (1389) و مسجدی و فتح‌زاده (1391) نتایجی مشابه با مطالعه حاضر داشتند. مشفق و میرزایی در بررسی خود، هم به روندهای گذشته و هم به روندهای آینده تغییرات ساختار سنی کشور معتقداند که جمعیت ایران مراحل کودکی، نوجوانی و جوانی خود را سپری کرده و از سال 1390 وارد دوران میانسالی خود شده و از 1410 نیز وارد دوران سالخوردگی می‌شود.

تحولات جمعیتی در ایران را باید بر مبنای تئوری گذار جمعیت‌شناختی و گذار ساختار سنی تحلیل کرد. فاز اول گذار جمعیت کشور که مربوط به گذشته است در حالت جوانی قرار داشته و در فاز دوم گذار که مربوط به زمان حال حاضر جمعیت کشور است جمعیت از حالت جوانی خارج شده و به سمت سالخوردگی در حرکت است. در این فاز آنچه مورد توجه است جمعیت جوان و حجم بالای آن در کشور است، لذا سیاست‌های کنونی جمعیتی در کشور باید به این گروه جمعیتی کشور توجه ویژه‌ای داشته باشند.

در آینده نزدیک فاز سوم گذار ساختار سنی جمعیت کشور رخ خواهد داد. به علت کاهش سریع باروری و مرگ‌ومیر، موج جمعیتی به سمت سنین سالمندی حرکت کرده و در نتیجه سهم جمعیت 65 ساله و بالاتر افزایش چشمگیری می‌یابد. در این حالت که تورم جمعیتی از دامنة سنین فعالیت خارج شده و وارد سنین سالمندی می‌شود. هرم سنی استوانه ای شکل می‌گردد که هرم سنی سال 1420 این را نشان می‌دهد. در این شرایط جمعیت در سنین فعالیت باید نسبت چشمگیری از جمعیت سالمند را حمایت کند. بنابراین، به تبعیت از گذار جمعیتی، گذار ساختار سنی نیز رخ می‌دهد؛ در مقایسه با امروز، جمعیت ایران در آینده سالخورده‌تر خواهد شد. در طی دوره پیش‌بینی از جمعیت گروه‎های سنی پایین (4-0 ساله و 9-5 ساله) کاسته شده و به درصد گروه‌های سنی 64-15 ساله و 65 ساله و بالاتر افزوده خواهد شد.

بررسی هرم‌های سنی جمعیت ایران نشان می‌‌دهد که در سال 1330 تعداد قابل ملاحظه‌ای از افراد در سنین پایین، به‌خصوص کم‌تر از 15 سالگی قرار دارند؛ چراکه در این سال‌ها با کنترل مرگ‌ومیر به‌خصوص در سال‌های اول زندگی، نسبت گروه‌های سنی جوان در کل جمعیت افزایش یافته و لذا قاعده هرم را وسیع ساخته است. همچنین در هرم سنی سال 1330 مشاهده می‌‌شود که سنین بالای هرم خالی از جمعیت می‌‌باشند که ناشی از امید‌ زندگی پایین در این سال‌ها است. با کاهش باروری از سال‌های 1365 به بعد، تعداد جمعیت در گروه‌های سنی پایین کاسته شده و به گروه‌های سنی بالاتر افزوده می‌‌شود و شکل هرم سنی به کلی دگرگون می‌‌‍‌‌شود که می‌‌توان این دگرگونی را در هرم‌های سنی سال 1385 و 1420 به خوبی مشاهده کرد. در هرم سنی سال 1385 جمعیت سنین زیر 15 سال کاهش یافته و قاعده هرم کوچک شده است و در عوض، موالید زیاد سال‌های 1355 تا 1365 به میانه‌های هرم انتقال یافته و میانه هرم نسبت به قاعده آن وسیع‌تر شده است. با استمرار کاهش باروری تا سال 1420 قاعده هرم به کاهش خود ادامه داده و به میانه و رأس هرم افزوده می‌‌شود.

اگرچه عنوان تحقیق حاضر به‌عنوان پیش‌بینی جمعیتی است، ولی باید یادآور شویم که نتایج جمعیت در گروه‌های سنی بالای 20 سال پیش‌بینی نبوده و یک واقعیت می‌باشد؛ چراکه جمعیت این سنین در زمان حال موجود می‌باشد و صرفاً از طریق احتمال بقا به سنین بالاتر کشانده شده‌اند. این نکته در برنامه‌ریزی‌های آینده کشور باید بسیار مورد توجه واقع شود؛ چراکه جمعیت در سنین بالا یک واقعیت برای آینده کشور است و باید توجه ویژه‌ای را به نیازهای آنها در آینده داشته باشیم. جمعیت سالمندان در آینده کشور زیاد خواهد شد. زمانی که متولدین دهه پنجاه و به ویژه دهه شصت، به سنین بالای 60 سال برسند، که حتما خواهند رسید، جمعیت سالمند در کشور زیاد خواهد شد. برآورد دقیق این جمعیت در آینده یک فرصت خوب است که بتوان برای آنها در آینده برنامه‌ریزی نمود. حال که این برآورد  به خوبی در دسترس برنامه‌ریزان می‌باشد، نکته اساسی، برآورد نیازهای این جمعیت سالمند می‌باشد. آنچه که می‌تواند نگرانی کشور را از مشکلات سالمندی کمتر کند، برآورد نیاز این جمعیت سالمند در آینده و تلاش برای به وجود آوردن زمینه‌های رفع این نیازها در آینده می‌باشد. در تحقیق حاضر سعی شد چشم‌اندازی از واقعیت تغییرات جمعیتی کشور در چندین سال آینده بدست آید تا به‌عنوان چراغ راهی برای سیاست‌گذاری‌ها مورد استفاده قرار گیرد.

[1]. Vezthaim & Verne

[2]. Shryock, Henry S., & Jacob S. Siegel

[3]- Spectrum