نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
2 دانشیار جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
3 استادیار جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Background and Aim: This study examines the actors involved in drug trafficking in southern Kerman Province. Due to its unique geography and proximity to Iran's eastern borders, this region serves as a main route for opium transportation. Drugs significantly affect the area's social, cultural, political, and economic systems. This research investigates the actors and forces that contribute to the rise and continuation of this situation.
Data and Method: This qualitative study used grounded theory. We conducted in-depth interviews with 30 participants via purposive and theoretical sampling until theoretical saturation was reached. Data analysis involved a three-stage coding process within grounded theory. The methodological framework guiding this study is Causal Layered Analysis, with this research focusing on the second level of the framework, which highlights the role of actors in shaping current conditions.
Findings: This research includes nine central categories and one core category, as follows: economic challenges, attractiveness of drugs, transit location of the region, government, consumers, traffickers, producers, changes in social stratification, and widespread consumption. The core category of the research is the “synergy of actors and context”.
Conclusion: This study identifies four important and key actors: the government, traffickers, producers, and consumers. These actors in southern Kerman Province interact and exchange with each other based on shared interests, and this interaction ultimately strengthens the drug trafficking process.
Key Message: Actors involved in the drug trafficking act based on their self-interest. The alignment of these shared interests has contributed to the stability and persistence of these actors' relationships. Producers, by producing drugs; traffickers, by transporting and supplying them; consumers, by purchasing and using drugs; and finally, the government, through its failures and shortcomings in performing its fundamental responsibilities—such as creating jobs and investing in infrastructure—have all played a role in strengthening the drug trafficking system. This situation has resulted in the establishment of a socio-economic order that relies on drug-related revenues within this society
کلیدواژه‌ها [English]
مقدّمه و بیان مسأله
بشر امروزین بیش از هردوره‌ای با مواد مخدر[1]، دست به گریبان است. علیرغم این‌که بیش از هر زمان دیگری به ابزارهای کنترل و لوازم عقلانیت مجهز شده است، اما باز هم در برابر عرضه این مواد ناتوان به نظر می‌رسد. مسکیتا[2] (2006) بر اساس تجربه‌ای از برزیل عنوان می‌کند: جهان در حال توسعه به‌شدت تحت تأثیر اثرات اجتماعی و ساختاری بازار مواد مخدر غیرقانونی قرار گرفته است. مواد مخدر پدیده‌ای جهانی است، تریاک در سراسر جهان گسترش یافته، به نحوی که سازمان بهداشت جهانی (2018) مسأله مواد مخدر اعم از تولید، انتقال، توزیع و مصرف را در کنار سه مسأله جهانی دیگر یعنی تولید و انباشت سلاح‌هـای کـشتار جمعـی، آلـودگی محیط زیست، فقر و شکاف طبقاتی، از جمله مسائل اساسی شمرده است که حیات بـشری را در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در عرصه جهانی مورد تهدید و چـالش جدی قرار میدهد.
نیم‌نگاهی به رشد فزاینده تقاضای مواد مخدر، حکایت از این واقعیت تلخ دارد که در سال ۲۰۰۶ میلادی تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر و روانگردان‌ها در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال جهان معادل ۲۰۸ میلیون نفر بوده و در سال ۲۰۲۰ میلادی با افزایش ۳۲ درصدی، به ۲۷۵ میلیون نفر رسیده است. ضمن آن‌که پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در سال ۲۰۳۰ میلادی، آمار مصرف‌کنندگان مواد مخدر و روانگردان‌ها در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال جهان به ۲۹۹ میلیون نفر افزایش خواهد یافت (United Nations Office on Drugs and Crime, 2022).). کشور ایران اگر چه بعد از انقلاب اسلامی سال 1357 کشت تریاک را ممنوع کرده است اما به‌دلیل نزدیکی به کشورهای تولید‌کننده تریاک یعنی افغانستان و پاکستان همواره یکی از مسیرهای ترانزیت و قاچاق مواد مخدر بوده است. به‌طوری که، برپایه اظهارات مقامات مسئول، در سال 2021، ایران 90 درصد کشفیات تریاک، 72 درصد کشفیات مورفین و 20 درصد کشفیات هروئین در دنیا را به خود اختصاص داده است (دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در ایران، 1400). همچنین خسارت مستقیم و غیرمستقیم ناشی از اقتصاد مواد مخدر در ایران ۱۹۹ هزار میلیارد تومان برآورد گردیده که معادل ۱۱.۷ درصد تولید ناخالص ملی است.
آمارها حکایت از میزان بالای ورود مواد مخدر به ایران دارد که در جدول 1 مجموع ورودی‌های مواد مخدر به کشور و البته با تمرکز بر استان کرمان آورده شده است.
در میان استان‌های مختلف استان کرمان به لحاظ ویژگی جغرافیایی یکی از استان‌های خاص محسوب می‌شود. در استان کرمان، جنوب استان دارای شرایط خاصی است که مهمترین آن هم مرزی با استان سیستان و بلوچستان است. بنابر اعلام ستاد مبارزه با مواد مخدر استان کرمان، بیش از 55 تن مواد مخدر در سال 1400 در استان کرمان کشف شده است و 5 هزار و 558 خرده فروش مواد مخدر در استان کرمان دستگیر شده‌اند (شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر کرمان، 4 اسفند 1400). علاوه بر این، آمارهای منتهی به سال 1400 – 1403 حکایت از میزان بالای قاچاق مواد مخدر در شهرستان‌های جنوب استان کرمان دارد. خبرگزاری ایسنا به نقل از دادستان شهرستان کهنوج از کشف یک دستگاه خودرو، یک قبضه اسحله کلاشینکف، مقادیری مهمات و یک محموله مواد مخدر در شهرستان کهنوج خبر میدهد (ایسنا، 11 شهریور 1403). روابط عمومی استان کرمان از کشف محموله‌ای به ارزش 50 میلیارد تومان در شهرستان قلعه‌گنج در جنوب استان در مرداد سال 1403 خبر میدهد (خبرآنلاین، شهریور، 1403).
بنابراین می‌توان گفت که مواد مخدر از مهمترین مسائل و معضلات در کشور ایران است. مسئله‌‌ای که امروز از مرز مسئله و پدیده گذشته است و به یک بحران اجتماعی تبدیل شده است. قاچاق مواد مخدر، بزرگترین جرم با ابعاد بین‌المللی است که خود منشا بسیاری از جرایم دیگر است. عبور و مرور غیرمجاز از مرزها، حمل اسلحه، ارتکاب قتل و جنایت برای حفظ و انتقال موفق مواد، گروگان‌گیری، پولشویی، خروج غیرمجاز، سرقت، ایجاد رعب و وحشت توسط قاچاقچیان مسلح و... ازجمله مصادیق این جرایم است (Jener, 2011). عمل مجرمانه قاچاق همبستگی بالایی با جرایم فوق‌الذکر در استان کرمان در سال‌های اخیر نشان داده و بیانگر آن است که این عوامل انطباق زیادی با مناطق تحت نفوذ و مسیرقاچاقچیان مواد مخدر دارد (ویسی، 1394: 18).
بنابراین سوال اصلی این پژوهش عبارت است از این‌که چه بازیگرانی در عرصه مواد مخدر در منطقه جنوب استان کرمان فعالیت دارند و چگونه به کنشگری می‌پردازند؟ به منظور پاسخ به این سوال از رویکرد تحلیل لایه‌ای علت‌ها [3]که توسط سهیل عنایت‌الله ارایه شده استفاده شده است. عنایت‌الله (2014) عنوان می‌کند، دو سوال کلیدی در سطح اجتماعی و ساختاری مطرح است. چه کسانی مسئول این امر هستند؟ و چه سیاست‌ها و ساختارهایی باعث این امر شده‌اند؟
ادبیات نظری و تجربی تحقیق
مطالعات متعددی در سطح محلی (جنوب استان کرمان)، ملی و جهانی در حوزه مواد مخدر و نزدیک به موضوع مورد پژوهش صورت گرفته که در سطح محلی می‌توان به تحقیقات زیر اشاره کرد. سراج‌زاده و عزیززاده (1393) برساخت اجتماعی اعتیاد، مقصودی، عزیززاده و رضائی (1399) پدیده قاچاق مواد مخدر را در جنوب استان کرمان مورد مطالعه قرار داده‌اند. همچنین ویسی و محمدی‌نژاد (1395) رابطه قاچاق مواد مخدر و امنیت اجتماعی را در استان کرمان مثبت و معنادار گزارش کرده است؛ در سطح ملی می‌توان به تحقیقات مدنی (1386) که ساخت اجتماعی اعتیاد را مورد بررسی قرار میدهد، قادری و محسنی تبریزی (1389) که بررسی باورهای عامیانه در زمینه مواد مخدر می‌پردازند، کرمی و اعتمادی‌فرد (1389) که برساخت اجتماعی اعتیاد را مورد بررسی قرار داده‌اند، گروسی و محمدی دولت‌آباد (1390) تجربه زیسته زنان معتاد را مورد بررسی قرار داده‌اند و عنایت و غفاری (1398) به پدیدارشناسی اعتیاد زنان می‌پردازند، اشاره نمود. در سطح بین‌المللی می‌توان به آموتنگ و بار[4] (1986)، والاس و بچمن[5] (1991)، نارزول اسلام[6] و همکاران(2000)، راکز[7] (2008)، اسمال[8] و همکاران (2008)، هایت[9] و همکاران (2009)، رابلز[10] و همکاران (2015)، کرامود[11]و همکاران (2013)، نیریلا[12] (2020) اشاره کرد که به بررسی اعتیاد و قاچاق مواد مخدر مبتنی بر تجربه‌های در کشورهای مکزیک، برزیل و سریلانکا پرداخته‌اند.
بیشتر تحقیقات انجام شده، به بررسی شرایط ساختاری ایجاد این پدیده، معانی ذهنی مصرف‌کنندگان و تبعات این پدیده می‌پردازند. در واقع تمرکز این تحقیقات بر مصرف‌کنندگان مواد مخدر است و سایر بازیگران را نادیده می‌گیرند و از طرف دیگر ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه مورد مطالعه را کمتر مورد توجه قرار داده‌اند. رویکرد نظری این تحقیق مبتنی بر سطوح تحلیل لایه لایه‌ای علت‌ها است که به وسیله سهیل عنایت‌الله ارائه شده است. این رویکرد چهار سطح دارد که عبارتند از:
سطح اول سطح لیتانی[13]: سطح لیتانی دیدگاه بدون پرسش و معمول از واقعیت است. سطح لیتانی بارزترین و مشهودترین است (عنایت‌الله و میلویه ویچ، 1395: 9) و در واقع آن چیزی است که مشاهده می‌شود (Ariell, 2010 :50; Inayatullah, 2009 :10).
سطح دوم اجتماعی و ساختاری[14] است. سطح دوم به علل اجتماعی، از جمله اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و عوامل تاریخی پرداخته می‌شود. به گفته عنایت‌الله (2014)، نقش دولت و سایر بازیگران و منافع آن‌ها اغلب در این سطح مورد بررسی قرار می‌گیرند. عنایت‌الله (2014) عنوان می‌کند، دو سوال کلیدی در این سطح مطرح است: چه کسانی مسئول این امر هستند؟ و «چه سیاست‌هایی و ساختارها باعث این امر شده‌اند».
سطح سوم سطح گفتمان و جهان‌بینی[15] است. در اینجا چندین پرسش مهم مطرح می‌شود:
1-آیا واقعا همین عوامل باعث بروز روندها و رویدادها میشوند، یا علل و عوامل ریشه‌ای‌‌تر و بنیادی‌‌تری وجود دارد؟
2- آیا نوع نگاه به جهان و باورها و پیش‌ذهنیت‌ها باعث نشده چنین عواملی مؤثر تشخیص داده شوند؟
3- آیا افراد، نهادها، یا حکومت‌هایی نیستند که در اشاعه این پیش‌ذهنیت‌ها دخیل هستند و از این نوع نگاه به آینده به نحوی سود می‌برند؟ (عنایت‌الله و میلویه ویچ، 1395: 29).
سطح چهارم استعاره و اسطوره است. در اینجا این داستان‌های عمیق، کهن الگوهای جمعی- یعنی ابعاد ناخودآگاه و غالباً احساسی مشکل، مسئله یا پارادوکس- کشف میشوند (Inayatullah, 2009).
مبنای نظری این پژوهش مبتنی بر سطح دوم رویکرد لایه لایه علت است. ما در این سطح به دنبال شناسایی بازیگران مختلف پدیده مواد مخدر هستیم تا بر مبنای آن به تحلیل این موضوع بپردازیم. هر بازیگر چه نقشی دارد و مسئول این امر کیست؟ و بازیگران مسئول وضع موجود چه کسانی هستند؟
روش و داده‌های پژوهش
روش‌شناسی مورد استفاده در این پژوهش از نوع کیفی است که به هر روشی گفته می‌شود که داده‌های آن با استفاده از روش آماری یا دیگر روش‌های مبتنی بر اندازه‌گیری بدست نیامده باشند (Corbin & Strauss, 1998). از میان روش‌های کیفی در این تحقیق از نظریه زمینه‌ای استفاده شده است. نظریه زمینه‌ای ابتدا توسط بارنی گلیزر [16]و انسلم اشتروس[17] (1967) مطرح شد، منظور گلیزر و اشتروس از نظریه زمینه‌ای نظریه‌ای است که از داده‌ها استخراج شده و به‌طور سیستماتیکی از طریق فرایند تحقیق که از داده‌ها جمع‌آوری و تحلیل شده است (Corbin & Strauss, 1998).
در این پژوهش، مشارکت‌کنندگان مورد مطالعه، فعالان اجتماعی، مسئولان دولتی، نیروهای نظامی، مصرف‌کنندگان مواد مخدر و مرتبطین با قاچاق مواد مخدر در جنوب استان کرمان می‌باشند که براساس نمونه‌گیری هدفمند و نمونه‌گیری نظری مبتنی بر معیار اشباع نظری انتخاب شده‌اند. میدان مورد مطالعه این تحقیق منطقه رودبار زمین در جنوب استان کرمان است که شامل شهرستان‌های رودبار جنوب، قلعه‌گنج، منوجان، فاریاب، کهنوج، جازموریان و بخش‌هایی از شهرستان عنبرآباد می‌باشد. محقق در این تحقیق در مصاحبه با 30 نفر به اشباع نظری رسید. مصاحبه‌ها ضبط شدند و در حین ضبط از نکات مهم نیز یاداشت‌برداری صورت گرفت و بعد از ضبط، فایل هر مصاحبه به کامپیوتر منتقل و به متن تبدیل شد.
اری شامل کدگذاری باز[18]، محوری[19] و گزینشی[20] مورد تحلیل قرار می‌گیرند. در مرحله کدگذاری باز داده‌ها از یکدیگر مجزا و خرد میشوند، نخستین مرحله در کدگذاری باز مفهوم‌سازی است و در مرحله کدگذاری محوری محقق رویدادها، اتفاق‌ها و اشیاء مشابه را تحت یک عنوان یا رده طبقه‌بندی می‌کند که به این عناوین و رده‌بندی‌ها مقوله می‌گویند (Corbin & Strauss, 1998). در نهایت در کدگذاری گزینشی مقوله هسته انتخاب شده است که در بالاترین سطح انتزاع است و سایر مقولات را پوشش میدهد. در نهایت مدل پاردایمی حاصل از مقولات تحقیق طراحی شده است. همچنین به منظور رعایت اصول اخلاقی از اسامی مستعار استفاده شده است (Corbin & Strauss, 1998). گوبا و لینکلن (1985) به جای استفاده از واژگان اعتبار و روایی کمی از معیار اعتمادپذیری در تحقیقات کیفی استفاده می‌کنند. قابلیت اعتماد به زبان ساده، میزانی است که در آن می‌توان به یافته‌های یک تحقیق کیفی متکی بود و به نتایج آن اعتماد کرد. روش‌های مختلفی برای بدست آوردن قابلیت اعتماد در تحقیقات کیفی وجود دارد. در این تحقیق محقق برای ارزیابی اعتمادپذیری یافته‌ها رجوع مجدد به مشارکت‌کنندگان داشته است. به این معنا که یافته‌های تحقیق را در اختیار سه نفر از مشارکت‌کنندگان قرار داده است و براساس آن به پالایش یافته‌ها پرداخته است. یکی دیگر از راهبرهای مورد استفاده در این پژوهش برای اعتمادپذیری اجرای ممیزی بوده است. بدین معنی که متخصصان روش کیفی نظریه زمینه‌ای بر مراحل مختلف کار نظارت داشته و صحت فرآیند منطقی این روش‌شناسی را تایید کرده‌اند (Guba & Lincoln, 1985).
یافته‌های پژوهش
در این قسمت یافته‌های تحقیق در قالب مقولات ارائه شده است. این مقولات ناشی از مفهوم سازی مصاحبه‌های مشارکت‌کنندگان پژوهش استاین مقولات عبارت‌اند از: چالش‌های اقتصادی، جذابیت مواد مخدر، موقعیت ترانزیتی منطقه، دولت، مصرف‌کنندگان، قاچاقچیان، تولیدکنندگان، تغییر قشربندی اجتماعی و مصرف فراگیر است. این مقولات عمده در مرحله کدگذاری گزینشی یا انتخابی بر اساس روش اشتروس و کوربین به استخراج یک مقوله هسته منجر شد. مقوله هسته این تحقیق «هم‌افزایی بازیگران» است. در اینجا با ارجاع به گفته‌های مشارکت‌کنندگان در تحقیق، هریک از مقوله‌های عمده تحقیق به‌اختصار مطرح شده است.
1) موقعیت ترانزیتی منطقه
موقعیت جغرافیایی جنوب استان کرمان از جنبه‌های مختلف در روند شکل‌گیری و گسترش پدیده مواد مخدر و مسائل مرتبط با آن نقش دارد و از علل و بسترهای گسترش قاچاق مواد مخدر و دسترسی آسان به مواد مخدر در منطقه است. یکی از لایل این امر همسایگی و هم مرزی با استان سیستان و بلوچستان است. سهیل از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«عمده بارها از ایرانشهر و دلگان به این منطقه میان و بعد منتقل میشن جاهای دیگه کشور».
شهرستان‌های جازموریان و قلعه‌گنج هم‌مرز و همسایه با شهرستان‌های دلگان و ایرانشهر از استان سیستان و بلوچستان هستند. در واقع بین مردم جنوب استان کرمان و مردم استان سیستان و بلوچستان ارتباطات تنگاتنگ کاری و تجاری و همچنین فرهنگی وجود دارد. این ارتباط تنگاتنگ که به‌دلیل موقعیت اکولوژیکی به وجود آمده است، به‌نوعی زمینه گسترش مواد مخدر را در منطقه فراهم می‌نماید. بستر اکولوژیک این منطقه مثل دور بودن از مرکز، موقعیت جغرافیایی، دشت‌گونه و کویری بودن منطقه به‌طور غیرمستقیم و همراه با کشاورزی ناکارآمد و تا حد زیادی سنتی و عدم سرمایه‌گذاری‌های دولتی، زمینه‌ای را فراهم می‌کند که شاهد گسترش قاچاق مواد مخدر در این منطقه باشیم، پدیده‌ای که زمینه را برای گسترش و توزیع زیاد و ارزان مواد مخدر فراهم می‌کند. این موقعیت جغرافیایی موجب شده است منطقه به باراندازی برای مواد مخدر تبدیل شود، به‌طوری که بسیاری از قاچاقچیان که به دنبال مواد مخدر هستند به این منطقه مراجعه می‌کنند.
همچنین این منطقه همگرایی‌های زبانی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی با استان سیستان و بلوچستان دارد، به‌طوری که بسیاری از مردم سیستان و بلوچستان در این منطقه زندگی می‌کنند و بسیاری از ساکنان این منطقه چند نسل قبل‌تر ساکن مناطقی از سیستان و بلوچستان بوده‌اند، بنابراین پیوند سبی و نسبی بسیار قوی با مردم سیستان و بلوچستان وجود دارد. جعفر از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«ما اصالتا بلوچیم و قوم‌های زیادی در منطقه ایرانشهر و فنوج داریم».
2) جذابیت مواد مخدر
مواد مخدر در منطقه به لحاظ وجوه مختلف دارای جذابیت است. برای بسیاری از کسانی که به‌دنبال شغلی پردرآمد هستند، مواد مخدر جذاب است و می‌توانند به فعالیت در حوزه مواد مخدر بپردازند. سعید از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«خرید و فروش تریاک سود بسیار خوبی دارد، مثلاً اگر بتونیم تریاک را به شهرستان ببریم معمولاً میشه رو هر کیلو سود صد در صدی و یا حتی چند برابری بکنی».
قاچاق مواد مخدر به مناطق دیگر سود بسیار زیادی دارد و افراد براساس این سود می‌توانند تحول اساسی در زندگی خود ایجاد کنند. با توجه به وضعیت اقتصادی جامعه بسیاری از مشارکت‌کنندگان معتقدند که از طریق کارگری، کارمندی، کشاورزی و یا هر فعالیت اقتصادی مشروع امکان دست یافتن به بسیاری از ملزومات زندگی از جمله خانه و ماشین وجود ندارد. اما به وسیله قاچاق مواد مخدر در صورتی‌که شانس با فرد همراه باشد، در زمان کوتاهی می‌تواند به تمام این امکانات دسترسی پیدا کند. جعفر از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«اگر شانس داشته باشی و بارت به مقصد برسه خیلی زود می‌تونی پولدار بشی».
از سوی دیگر بسیاری از مردم منطقه معتقدند افراد پولدار و صاحب سرمایه از راه مواد مخدر به این وضعیت رسیدند و در شرایط عادی و به وسیله مشاغل عادی و قانونی امکان دست یافتن به ثروت زیاد وجود ندارد. احمد از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«والا هر کسی که من می‌شناسم که پولداره، پولش را از قاچاق مواد مخدر به دست آورده، حالا که پولدار شده یه شغل دیگه‌ای هم ایجاد کرد که مردم فکر کنن سرمایه‌اش از این طریقه».
بنابراین مواد مخدر درآمد بسیار زیادی دارد و افراد از طریق آن در زمان کوتاهی می‌توانند ثروتمند شوند. از سوی دیگر برای شروع به فعالیت در زمینه مواد مخدر نیاز به سرمایه زیادی نیست و افراد می‌توانند به صورت قرضی مواد بگیرند و تا رسیدن بار به مقصد پول آن‌را پرداخت کنند.
3) چالش‌های نظام اقتصادی
اقتصاد کنونی و عمده منطقه جنوب کرمان مبتنی بر کشاورزی و آن هم کشاورزی سنتی و تاحدی معیشتی است. کشاورزان منطقه در چند سال اخیر با ضرر و ورشکستگی مواجهه بوده‌اند، این امر موجب شده است، که فعالیت‌های اقتصادی جانبی در منطقه به سرعت رشد کند، یکی از مهمترین فعالیت‌های اقتصادی جانبی در منطقه که تاثیر زیادی بر روی مصرف مواد مخدر و اعتیاد دارد، قاچاق مواد مخدراست. در واقع عدم سوددهی و ضرردهی فعالیت‌های کشاورزی باعث شده است، که عده‌ای زیادی کشاورزی را رها کرده و به فعالیت دیگری بپردازند که یکی از مهمترین این فعالیت‌ها، قاچاق مواد مخدر است. قاچاقچیان مواد مخدر با توزیع گسترده مواد مخدر در این منطقه زمینه را برای دسترسی آسان و ارزان به آن فراهم می‌کنند. احمد از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«تریاک اینجا به راحتی آب خوردن گیرت میاد. اگه ما بخواهیم آب معدنی از یک مغازه بخریم تریاکم هم همین جوری گیرت میاد. بیشتر مغازه‌ها دارن».
از سوی دیگر فعالیت کشاورزی نیاز به نیروی کار یدی زیادی است، فشار زیاد کار باعث شده افراد برای غلبه بر سختی کار به مصرف مواد مخدر روی بیاورند. جعفر از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«خوب اینجا همه کشاورزن، کشاورزی‌ام شغل سنگینیه، خوب کسی که شغلی مثل این کارای سخت داشته باشه و از طرف دیگر معمولاً تنهان، مثلاً یه کسی که چوپانه همیشه تنهاست خوب این خیلی بهش فشار میاد. برا همین این تنهایی و سختی کار اونا می‌کشونه به سمت مواد و به خصوص تریاک که در دسترسش هم هست».
در واقع سختی و انزوای ناشی کارطولانی مدت و طاقت فرسا زمینه‌ای را فراهم می‌کند که فرد به مصرف مواد مخدر روی آورد و از آن‌جایی که دسترسی به مواد مخدر آسان است، شرایط برای مصرف مواد مخدر فراهم می‌شود. همچنین قاچاقچیان مواد مخدر علاوه بر این‌که، موجب سهولت دسترسی به مواد مخدر میشوند، در برخی موارد برای کسب اعتماد در بین مردم و این‌که کسی آن‌ها را به نیروی انتظامی و نهادهای مربوط لو ندهند، و همچنین عده‌ای با آن‌ها همکاری کنند به صورت مجانی مقداری مواد به افراد می‌دهند.
4) دولت به مثابه بازیگر
منظور از دولت در اینجا حاکمیت است و تمامی نهادهای آن‌را شامل می‌شود. در واقع بخشی از دولت با عملکرد خود به‌طور غیرمستقیم زمینه مواد مخدر را در منطقه تسهیل کرده است و بخشی از آن به‌طور مستقیم بر آن تاثیر گذاشته است. گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری (1394) نشان میدهد: 82 درصد سرمایه گذاری‌ها در نیمه شمالی استان کرمان انجام می‌شود و 18درصد صرف جنوب کرمان می‌شود. سه شهرستان جنوبی رودبار جنوب، عنبرآباد و قلعه‌گنج رتبه‌های اول تا سوم توسعه‌نیافتگی را در میان شهرستان‌های استان کرمان دارند. همچنین این گزارش نشان میدهد در جنوب کرمان 30 درصد از مردم تحت پوشش کمیته امداد قرار دارند. این موضوع نشان دهنده وسعت فقر در منطقه است.
این منطقه جایگاه بسیاری مهمی در زمینه کشاورزی کشور دارد و اشتغال عمده مردم کشاورزی است. براساس سالنامه وزارت جهاد کشاورزی (1399)، 146978 هکتار سطح زیر کشت این منطقه است و با توجه به کل وسعت منطقه می‌توان گفت اقتصاد اول منطقه کشاورزی است. در این منطقه نزدیک به 30 نوع محصول زراعی تولید می‌شود. اما کشاورزی منطقه مدرن و عمدتاً تجاری نیست. بسیاری از مردم منطقه بر حسب اجبار و نبود شغل دیگری به شغل کشاورزی روی آورده‌اند که این موضوع موجب ناترزای و بحران آب در منطقه شده است. گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری (1394) نشان میدهد حدود 6 هزار چاه آب بعد از انقلاب در منطقه حفر شده است که نشان‌دهنده این موضوع است که عمدتاً جمعیت جویای کار به سوی کشاورزی سوق داده شده است و در زمینه‌های دیگر اقتصادی از سوی دولت و بخش خصوصی شغلی ایجاد نشده است.
البته در سال‌های اخیر شرکت‌های دولتی و شبه‌دولتی با عناوین مختلف از سوی دولت و نهادهای خارج از دولت (نهادهای موسوم به نهادهای حاکمیتی) به منطقه سوق داده شده‌اند تا بخشی از عقب‌ماندگی‌ها، کوتاهی‌ها و کمبودها را رفع نمایند. از جمله می‌توان به بنیاد مستضعفان در شهرستان قلعه‌گنج، شرکت گهر زمین در منوجان، مؤسسه ملل در کهنوج و رودبار جنوب، شرکت مس ایران در رودبار جنوب، بنیاد علوی در جازموریان اشاره کرد. اما این شرکت‌ها نیز عمدتاً نتوانسته‌اند فعالیت ماندگاری در منطقه انجام دهند و درگیر فعالیت‌های روزمره و عادی بوده‌اند. از جمله فعالیت‌های آن‌ها می‌توان به توزیع بسته‌های غذایی، توزیع لوازم‌التحریر برای دانش آموزان و یا اختصاص وام‌های با مبالغ بسیار پایین جهت اشتغال‌زایی اشاره کرد. در واقع دولت به‌عنوان یک بازیگر مهم نتوانسته است زمینه اشتغال جوانان منطقه را فراهم سازد و این موضوع موجب شده است دو راه پیش رو جویندگان کار قرار بگیرد: 1-کشاورزی 2- مشاغل کاذب و غیرقانونی.
همچنین مشارکت‌کنندگان در تحقیق، بخشی از گسترش مواد مخدر در منطقه را به‌دلیل فقدان کنترل انتظامی موثر در منطقه می‌دانند، در واقع فساد موجود در این زمینه و رابطه‌بازی موجود در اقدامات کنترلی و عدم قطعیت در برخورد با قاچاقچیان و توزیع‌کنندگان مواد مخدر به دفعات گسترده توسط مشارکت‌کنندگان ذکر شد و بر آن تاکید داشتند. جلال از مشارکت‌کنندگان در تحقیق در این زمینه عنوان می‌کند:
«اینجا اگه کسی را به خاطر تریاک بگیرن، برخورد آن‌چنانی باهاش نمیشه، خیلی زود آزاد میشه».
عدم برخورد قاطع با قاچاقچیان، توزیع‌کنندگان و مرتبطین با موضوع مواد مخدر از ویژگی‌های برخورد این نهادها با جرایم مواد مخدر است. این عدم قاطعیت موجب شده است که در این منطقه با گسترش و توزیع زیاد مواد مخدر همراه باشیم. علاوه بر این، یافته‌های مشاهده‌ای نیز نشان میدهد که این نهادها بدون توجه به مردم، به صورت نهادهایی که مردم باید از آن‌ها پیروی کنند عمل می‌کنند، و این امر بی‌اعتمادی و شکاف گسترده‌ای بین مردم و این نهادها ایجاد کرده است. به‌طوری‌که بسیاری از مردم همکاری با پلیس در زمینه مبارزه با مواد مخدر را با پرچسپ‌های مختلفی از جمله: مخبر، نامرد، آدم‌فروش و .... نفی می‌کنند.
مخبرها در واقع رابط بین مأموران دولتی و فعالان حوزه مواد مخدر هستند. تحلیل مصاحبه‌های مشارکت‌کنندگان نشان میدهد مخبرها بازیگران مهمی هستند که واسط بین نیروهای نظامی و امنیتی و قاچاقچیان هستند. می‌توان گفت مخبرها یک رابطه دوسویه بین مأموران و قاچاقچیان دارند. مخبرها اطلاعات قاچاقچیان را به مأموران می‌دهند و از سوی دیگر در مواردی اطلاعات مأموران را به قاچاقچیان می‌رسانند و همچنین در مواردی که قاچاقچیان دستگیر میشوند همین افراد با مأموران برای آزادی قاچاقچیان رایزنی می‌کنند. علی از مشارکت‌کنندگان عنوان می‌کند:
«والا مخبری کاری درستی نیست، خب این کسی که مخبری می‌کند خودش در گذشته یه کار خلافی کرده و برای این‌که از زندان نجات پیدا کنه قول همکاری داده...».
بنابراین دولت یک بازیگر مهم در حوزه مواد مخدر است که می‌تواند به شکل‌های مختلف در فرایندهای مربوط به مواد مخدر نقش بازی کند.
5) مصرف‌کنندگان
مصرف‌کنندگان از دیگر بازیگران در زمینه مواد مخدر هستند. مصرف‌کنندگان در سه سطح محلی، ملی بین‌المللی فرایند مواد مخدر را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در منطقه مورد مطالعه میزان مصرف به‌شدت بالاست. به‌طوری‌که در هر خانه برای پذیرایی از مهمانان مصرف‌کننده، وسایل پذیرایی از جمله وافور، مقداری مواد، منقل و... وجود دارد. همچنین در طراحی خانه‌ها اتاقی را به صورت مجزا طراحی می‌کنند که به اتاق مصرف مواد معروف است. این اتاق به‌صورتی طراحی می‌شود که نسبت به سایر قسمت‌های خانه جایگاه مستقلی دارد. معمولاً مصرف مواد به وسیله مهمانان در این اتاق اتفاق می‌افتد و وسایل مصرف در این اتاق قرار دارند. سینا از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«معمولاً در هر خانه آمادگی برای این‌که میهمان معتاد بیاد وجود دارد، اکثر خونه‌ها وافور، مقداری از مواد، منقل و سیخ و سنگ وجود دارد».
از سوی دیگر با توجه به تعداد زیاد مصرف‌کنندگان بخش ثابت اکثر میهمانی‌ها، شب‌نشینی‌ها، عروسی‌ها و حتی مراسم ختم، توزیع مواد مخدر در بین مصرف‌کنندگان است. در این مراسم مواد مخدر و به خصوص تریاک در بین اکثر میهمانان به‌صورت مجانی توزیع می‌شود.
مصرف‌کنندگان مواد مخدر بر حسب طبقه اجتماعی متفاوت هستند. افراد طبقه بالا در تهیه مواد خود معمولاً میزان زیادی را خریداری می‌کنند و مرغوبیت مواد برای آن‌ها اهمیت زیادی دارد. این افراد معمولاً از فروشندگان شناخته شده و به اصطلاح صاحب سبک خریداری می‌کنند. شیوه مصرف این افراد به وسیله وافور است و در هنگام مصرف روزانه 5 تا 10 مثقال را مصرف می‌کنند. این افراد صاحب املاک، خودرو مدل بالا، خانه‌های ملکی و زمین کشاورزی هستند. میزان مصرف ماهیانه این افراد تقریباً یک کیلوگرم در ماه می‌باشد. جعفر از مشارکت‌کنندگان در تحقیق در این زمینه عنوان می‌کند:
«من ولله از ... تریاک می‌گیریم، زنگ میزنم یکی، دو کیلو برام بیاره، با وافور می‌کشم».
از سوی دیگر افراد طبقه پایین‌تر ماهیانه 100 تا 150 گرم مصرف می‌کنند. به‌طور کلی می‌توان گفت در منطقه ماهیانه به 40 تا 45 تن تریاک نیاز مصرف‌کنندگان است که حجم بزرگی از بازار را شامل می‌شود. در واقع تعداد مصرف‌کنندگان تریاک در منطقه را می‌توان 35 تا 40 هزار نفر تخمین زد و با توجه به مصرف تفننی و مصرف مبتنی بر طبقه اجتماعی این تخمین صورت گرفته است.
جمعیت منطقه مورد مطالعه براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1395 به تفیکیک هر شهرستان عبارت است از:
در سطح ملی، دفتر مقابله با مصرف مواد مخدر و جرایم سازمان ملل (1400) میزان مصرف مواد مخدر در ایران را سالیانه 450 تن برآورد کرده است. در سطح ملی اگر تعداد معتادان کشور را 2 میلیون نفر در نظر بگیریم و میزان مصرف را 1.5 گرم در نظر بگیریم روزانه 3 میلیون گرم در کشور تریاک مصرف می‌شود که روزانه 3 تن می‌شود و آن‌را ضرب بر 365 روزانه سال کنیم تقریباٌ مصرف سالیانه کشور 1000 تن در سال است. همچنین، براساس گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (2022) تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در سال2020 به 284 میلیون نفر رسیده است. براساس همین گزارش تولید تریاک بین سال‌های 2020 و 2021 هفت درصد افزایش داشته است که به‌دلیل افزایش کشت در افغانستان است. در نتیجه می‌توان گفت تقاضا برای تریاک بسیار بیشتر از عرضه آن است. بنابراین بازار تریاک یک بازار پویا و فعال است که به لحاظ اقتصادی با توجه به غلبه تقاضا بر عرضه سودآوری کلانی دارد که تولیدکنندگان و فعالان بازار را ترغیب به افزایش مشارکت می‌کند.
6) قاچاقچیان
قاچاقچیان یکی بازیگر مهم این عرصه هستند. قاچاقچیان شامل: سرشبکه‌ها، بارکش‌ها، کرایه‌کش‌ها، حمل‌کنندگان، کارگران، راه پاکن‌ها، نفوذی‌ها، محافظان و راهزنان هستند که برای هر کدام نقش و وظیفه تعریف شده‌ای وجود دارد. در فرایند قاچاق افراد زیادی درگیرند و از طریق آن کسب درآمد می‌کنند. مهمترین رکن در این زمینه مبدا و مقصد مواد مخدر است به‌طوری که، این افراد برای هیچ یک از فعالین این حوزه شناخته شده نیستند. در واقع فرستنده در مبدا و گیرنده در مقصد از ناشناخته‌ترین افراد در این شبکه هستند و معمولا به‌جز افراد بالادستی کسی از آن‌ها شناختی ندارد. سعید از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«ما مواد را از داخل یه خونه‌ای بارگیری کردیم و نمی‌دونستیم مال کیه، تا جیرفت، آن‌جا هم رسیدیم ماشین رو از ما گرفتن و ماهم یکی دو ساعت تو خیابون منتظر بودیم تا بار رو تخلیه کنند و ماشین ما رو تحویل بدهند».
یکی دیگر از افراد درگیر، بارکش‌ها هستند، بارکش‌ها در ازای دریافت مبلغی، مواد را از شهری به شهری دیگری جابه‌جا کرده و تحویل می‌دهند. سامان از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«تازه فصل کشاورزی تمام شده بود. اوضاعم خوب نبود، رفتم با دوستانی که بارکشی می‌کردند صحبت کردم، قرار شد از فردا برم، رفتم. اول ترس زیادی داشت، اما وقتی رسیدیم، ترسم ریخت».
یکی دیگر از مهمترین افراد درگیر، راه پاک‌کن‌ها هستند. راه پاک‌کن کسی است که معمولا در کنار پاسگاه انتظامی و یا مسیر تردد نیروهای انتظامی و امنیتی جاگیری می‌کند و حرکت خودروها و نیروها را به قاچاقچیان گزارش داده. همچنین راه پاکن‌ها بار را تا رسیدن به مقصد اسکورت می‌کنند. میثم از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«من خودم یه مدتی راه پاکن بودم، پاسگاه پل[21] با ماشین کنار می‌زدم کنار جاده و شروع می‌کردم به دستکاری ماشین و گاهی نماز می‌خواندم و حرکت‌های مأموران را زیر نظر داشتم و اگر ماشینی می‌خواست حرکت کند، به بچه‌ها گزارش می‌دادم و آخر کار هر ماشین صد تومن به من می‌داد».
معمولاٌ در خانه فعالین عمده بهخصوص فعالین در مبدأ و مقصد زیردستان، کارگرها و محافظانی نیز وجود دارند. زیردستان معمولا تلفن‌ها را جواب می‌دهند، در مواقع لازم، مشاوره لازم را در اختیار فرد برای اقدام مقتضی قرار می‌دهند، کارگرها نیز مواد را تخلیه می‌کنند و وسایل پذیرایی را در اختیار میهمانان قرار می‌دهند. محافظان هم در اکثر مواقع مسلح هستند تا در صورت لزوم اقدام کنند. محسن از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«فقط شماره تلفنی وجود دارد و شما نمی‌دانید که با چه کسی صحبت می‌کنید. این تلفن همیشه روشن نیست. بلکه وقتی فروشنده اصلی لازم بداند روشن می‌شود، تماس گرفته می‌شود و بعد از آن خاموش می‌شود».
7) تولیدکنندگان خشخاش
یکی دیگر از بازیگران مهم در این زمینه تولیدکنندگان خشخاش هستند. بخش بزرگی از تولید تریاک در افغانستان انجام می‌شود، اما مناطقی از پاکستان نیز خشخاش کشت می‌شود. علاوه بر افغانستان و پاکستان به‌طور محدود در بعضی از مناطق جنوب استان کرمان و بخش‌های از سیستان و بلوچستان نیز تریاک کشت می‌شود که از آن به‌عنوان تریاک محلی نام برده می‌شود. در جنوب کرمان، تریاک نام‌های تجاری مختلفی مثل تریاک شیر، هیلمند، بازاری، کلاسیک و... دارد. سالار از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«والا بعضی اندازه مصرف خودشون می‌کارن. مقداری‌ام گاهی به ما می‌رسه برای فروش...».
براساس داده‌های موجود، میزان کشت تریاک در افغانستان در سال 2017 به بالاترین میزان خود رسیده است. براساس این آمار میزان کشت در افغانستان در سال 2017 به 329 هزار هکتار رسیده است (UNODC, 2017). همچنین براساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل (2021) در سال 2019 میزان تولید تریاک در افغانستان 9500 تن بوده است. واقع یکی از مهمترین راه‌های درآمدی کشاورزان افغان کشت خشخاش است و حدود 15 درصد از جمعیت افغانستان از این طریق امرمعاش می‌کند. در جنوب استان کرمان نیز براساس گفتگو و مشاهدات محقق حدود 20 تا 30 هکتار کشت مخفیانه خشخاش وجود دارد که از این اراضی حدود 100 کیلوگرم برداشت می‌شود. قیمت این تریاک محلی در منطقه بین 70 تا 100 میلیون تومان می‌باشد.
تریاک تولید شده در افغانستان به کشورهای ایران، پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان وارد می‌شود. در این میان اگرچه آمار دقیقی از این میزان وجود ندارد، اما نیمی از تریاک تولیدی در افغانستان به‌دلیل موقعیت ترانزیتی به ایران وارد می‌شود. که کمتر از 20 درصد آن در ایران کشف و ضبط می‌شود و مابقی به بازارهای داخلی و خارجی و مقصد خود می‌رسد. به‌طوری‌که سعید از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«قیمت تریاک عرض کنم خدمتت، از کیلویی 20 میلیون هست تا 100 میلیون، بسته به مرغوبیت و خالص بودنشه».
8) تغییر قشربندی اجتماعی
قشربندی اجتماعی در واقع جایگاه و موقعیت افراد است که براساس برخورداری از مزایایی اجتماعی در آن قرار می‌گیرند. در منطقه مورد مطالعه منابع ناشی از مواد مخدر توانسته است قشربندی مرسوم را دچار تغییر کند. در واقع برای این‌که افراد به ثروت برسند باید یا دارای خانواده‌ای ثروتمندی باشند که ثروت کلانی را به ارث ببرد و یا سال‌ها به کار اقتصادی بپردازند تا بتوانند به این جایگاه برسند. بسیاری از افراد براساس منافع حاصل از مواد مخدر در زمان بسیار کوتاهی به ثروت کلان رسیده‌اند و براساس این ثروت قدرت و احترام زیادی برای خود ایجاد کرده‌اند. وحید از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«با پول تریاک یک شبه میشه راه صد ساله را بری».
این افراد به سرعت پول خود را به نمایش می‌گذارند، آن‌ها با بدست آوردن پول به خرید خودرو گران‌قیمت خارجی می‌پردازند، موبایل خارجی و به‌ویژه آیفون تهیه می‌کنند. زنان و دختران این افراد، معمولاً لباس‌های بلوچی گران‌قیمت می‌خرند که قیمت بعضی از آن‌ها تا پنجاه میلیون نیز می‌رسد، و همچنین مقادیر زیادی طلا در جشن‌های مختلف به نمایش می‌گذارند. پسران این افراد معمولاً در سنین پایین دارای ماشین هستند و در مدرسه و محیط‌های عمومی از آن استفاده می‌کنند و اکثر این پسران نوجوان، فاقد گواهینامه هستند. همچنین این پسران در جشن‌های مختلف از جمله عروسی‌ها اسلحه‌ای در دست دارند و با آن تیراندازی می‌کنند. آرمان از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«خیلی از خانواده‌ای که از این راه پولدار شدن خودشون را از بقیه بالاتر می‌بینند، اینا تازه به دوران رسیده هستند، خیلی غرور دارن. اولین کاری می‌کنن یه هایلوکس شاسی بلند میخرن، لباس بلوچی خیلی گرون، ساعت فلان. برای زنان و دختراشون خیلی خیلی طلا می‌گیرن به‌طوری‌که دو دست‌شون پر از طلاست و گردن‌شون کاملاً از طلا پوشیده شده».
در واقع می‌توان گفت براساس منافع حاصل از مواد مخدر بسیاری از افراد پولدار شدند و براساس آن سبک زندگی جدیدی را شکل داده‌اند. این سبک زندگی در موارد زیادی موجب شده است نظم اجتماعی دچار خدشه شود و افراد طبقات پایین و دارای مشاغل مشروع همواره غبطه وضعیت اقتصادی آن‌ها را بخورند. در واقع بسیاری از کارمندان و کارگران امکان تهیه طلا، گوشی مدل بالا و لباس‌های بلوچی گران‌قیمت برای اعضا خانواده‌ای خود را ندارد و این حسرت بزرگ و خشم سهمگینی را برای اعضا این جامعه ایجاد کرده است.
9) مصرف فراگیر
در منطقه مورد مطالعه میزان مصرف بشدت بالاست، به‌طوری که می‌توان از آن به‌عنوان مصرف فراگیر نام برد. معمولاً بخش ثابت اکثر مهیمانی‌ها، شب‌نشینی‌ها، عروسی‌ها و حتی ختم‌ها توزیع مواد مخدر در بین مصرف‌کنندگان است. در این مراسم‌ها مواد مخدر و به‌ویژه تریاک در بین اکثر میهمانان توزیع می‌شود، و همچنین مکان مشخصی برای مصرف مواد مخدر نیز در نظر گرفته می‌شود. در واقع یکی از معیارهای ارزیابی مراسم در این منطقه توزیع مواد مخدر به‌طور گسترده است. درصورتی که این کار به هر دلیلی انجام نشود، نارضایتی زیادی را در بین میهمانان ایجاد می‌کند. آرمان از مشارکت‌کنندگان در این زمینه عنوان می‌کند:
«کسی تریاک توزیع نکنه تو عروسی و یا مراسمی مهموناش پشت سرش حرف میزنن، که فلانی چنین و چنانه و عرضه نداشت».
در عروسی‌ها و میهمانی برای توزیع مواد مخدر یک نفر به‌عنوان ساقی تعیین می‌کنند. ساقی معمولاً بیشتر افرادی را که مواد مصرف می‌کنند و همچنین میزان مصرف آن‌ها را می‌داند. جلال از مشارکت‌کنندگان در تحقیق در این زمینه عنوان می‌کند:
«معمولاً ساقی از معتادان سفت و سخته. برای این اون انتخاب میشه که هم معتادان را می‌شناسه و میزان مصرف آن‌ها را می‌داند و این امر باعث می‌شود که هزینه کمتری به بانی مجلس وارد شه».
یکی دیگر از باورهای رایج در مورد مصرف مواد مخدر در این منطقه، این باور و اعتقاد است که مصرف مواد مخدر و به‌ویژه تریاک و یا شیره تریاک موجب تقویت قوای جنسی شده و باعث می‌شود که فرد از رابطه جنسی خود لذت بیشتری را ببرد. این موضوع به‌ویژه در شب زفاف دیده می‌شود که معتقدند، مصرف تریاک و بهخصوص شیره تریاک، موجب رفع زودانزالی در داماد می‌شود. جهان از مشارکت‌کنندگان در تحقیق در این زمینه عنوان می‌کند:
«بعضی مواد مخدر و بهخصوص شیره استفاده می‌کنند تا قدرت جنسی خودشون را تقویت بکنن و به اصطلاح در اون رابطه کم نیارن مثلاً می‌بینی یارو با چند نفر رابطه داره. خوب این باید یه‌جوری این قدرت خودشو افزایش بده. خوب اینجا هم منطقه گرمسیره و آدم‌هاش هم زود انزالی دارن».
همچنین در اکثر خانه وسایل مصرف مواد مخدر (وافور، منقل و سیم و سنگ) و همچنین مقداری مواد مخدر وجود دارد و درصورتی‌که مهمان معتادی به صورت سرزده و ناگهانی به خانه فرد آمد، تعلل و خللی در مصرف وی به وجود نیایید.
بحث و نتیجه‌گیری
برای تحلیل بهتر سؤال محوری پژوهش باید مدل پاردایمی را برمبنای مقولات اصلی پژوهش طراحی نمود. این مدل در واقع پاسخ به سؤال محوری پژوهش یعنی بازیگران حوزه مواد مخدر در منطقه جنوب استان کرمان است. مدل یاد شده شامل سه بخش می‌شود که عبارتند از: شرایط، پدیده، راهبردها (تعامل‌ها) و پیامدها.
این‌که فرد تا چه حد از شرایط تاثیر می‌پذیرد و پدیده مورد نظر به چه شکلی ظاهر می‌شود بستگی به راهبردهای دارد که در برابر این شرایط اتخاذ می‌کنند. پدیده تحت تاثیر شرایط است. شرایط این پژوهش عبارتند از: موقعیت ترانزیتی منطقه، چالش‌های نظام اقتصادی، جذابیت مواد مخدر.
منطقه جنوب استان کرمان به لحاظ جغرافیایی و اکولوژیک دارای مرزی طولانی وگسترده با استان سیستان و بلوچستان است. این همجواری جغرافیایی با همجواری فرهنگی و اقتصادی در طول تاریخ همراه بوده است. در واقع این همجواری زمینه را برای فعالیت‌های اقتصادی مانند قاچاق مواد مخدر تسهیل کرده است. این موقعیت جغرافیایی دسترسی به مواد مخدر را آسان می‌کند و این امکان را میدهد که مواد مخدر به صورت آسان و ارزان در دسترس قرار گیرد. افراد به‌راحتی می‌توانند به مواد مخدر دسترسی پیدا کنند و این نشان میدهد که برای تعداد زیادی از افراد زمینه و بستر برای بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز فراهم است. همان‌طور که اولیویر[22] (1371) در سفرنامه خود، جنوب و شرق استان کرمان را از باراندازهای اصلی تریاک می‌داند، این مسیر یکی از مسیرهای کم‌خرج و نزدیک برای بارانداز و تجارت تریاک است.
نظام اقتصادی و معیشتی در این منطقه یک نوع اقتصاد سنتی و تا حد زیادی معیشتی است، به‌طوری‌که فعالیت اقتصادی عمده مردم کشاورزی، آن هم کشاورزی سنتی و کم بازده است. این نظام اقتصادی از یک‌سو باعث فشار کار بر روی فرد و اعضای خانواده می‌شود و از سوی دیگر موجب گسترش مشاغل جانبی در بخش اقتصادی شده است که مهمترین آن‌ها عبارتند از قاچاق مواد مخدر، قاچاق سوخت، قاچاق کالا و قاچاق انسان. قاچاق مواد مخدر به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی همان‌طورکه علیوردینیا (1387) نیز در استان مازنداران نشان میدهد موجب دسترسی آسان و ارزان به مواد مخدر می‌شود و بر گرایش به سمت مواد مخدر نقش زیادی دارد. همچنین همان‌طورکه قادری و محسنی تبریزی (1389) نشان می‌دهند باورهای عامیانه تسهیل‌کننده‌ای در زمنیه مواد مخدر در ایران وجود دارد. این باورها بخشی از نظام عقیدتی و اقتصادی منطقه را تشکیل میدهد.
در این شرایط استراتژی‌های خاصی اتخاذ می‌شود. این استراتژی‌ها به وسیله بازیگران شکل می‌گیرند. دولت به‌عنوان یک بازیگر مهم در اینجا مطرح است. البته مصرف تریاک برای عوام در ایران به دوره صفویه برمی‌گردد و کاشت تریاک در ایران به دوره قاجار برمی‌گردد، به‌طوری‌که در این دوره کشت وسیع تریاک اتفاق افتاد و محصول تولیدی به سوریه، عثمانی و هند صادر می‌شد (آدمیت، 1354). دولت‌ها بازیگر مهمی در این زمینه محسوب می‌شود. دولت‌های مختلف در طول تاریخ و دوره معاصر نتوانسته‌اند مشکلات زیرساختی و اقتصادی منطقه را برطرف کنند و منطقه را به یک توسعه پایدار برسانند به‌طوری که بسیاری از مردم منطقه از امنیت شغلی لازم برخوردار نیستند. عمده اشتغال منطقه شغل کشاورزی است و بعد از آن مشاغل کاذب مثل قاچاق سوخت و قاچاق مواد مخدر. در این منطقه توسعه نیافتگی از شاخص‌های بارز به شمار می‌رود به‌طوری که بسیاری از شهرستان‌های این منطقه بالاترین مددجویان کمیته امداد را در سطح استان و حتی کشور دارند.
بازیگر دیگر قاچاقچیان هستند، قاچاق مواد مخدر از تجارت‌های بسیار پرسود جهانی محسوب می‌شود، به‌طوری که بسیاری آن‌را دومین تجارت پر سود جهانی می‌دانند، این سود کلان موجب جذب تعداد زیادی از تجار و کارتل‌ها به این حوزه شده است. در واقع قاچاق مواد مخدر در منطقه اشتغال زیادی ایجاد کرده است و از طرف دیگر منابع مالی عظیمی را به منطقه وارد می‌کند. همان‌طور که مقصودی، عزیززاده و رضایی (1399) نشان می‌دهند قاچاق مواد مخدر فرایند پرسود و شبکه‌ای پیچیده در جنوب استان کرمان دارد. همچنین همان‌طورکه ویسی (1395) نشان میدهد زنجیره‌ای از مسائل و مشاغل ناشی از مواد مخدر در استان کرمان وجود دارد.
بازیگر مهم دیگر در پدیده مواد مخدر مصرف‌کنندگان هستند. در واقع میزان تقاضایی که برای مواد مخدر به‌عنوان یک بازار در سه سطح محلی، ملی و بین‌المللی دارد، نقش بسیار مهمی در راهبرد بازیگران مختلف دارد. مصرف‌کنندگان با تقاضا بالای مواد مخدر، باعث میشوند مواد مخدر به یک تجارت پرسود تبدیل شود. البته در مورد آغاز تجارت تریاک در ایران دوره‌های مختلف ذکر شده است، کمپفر (1350: 112) آغاز آن‌را مربوط به دوره صفویه می‌داند، به‌طوری‌که به‌دلیل سود هنگفت این تجارت بخشی از املاک سلطنتی به این کار اختصاص داده شده بود. همان‌طور که نیریلا (2020) سود هنگفت قاچاق مواد مخدر را در سریلانکا نشان میدهد.
بازیگر مهم دیگر تولیدکنندگان و همان کشاورزان افغان و کشاورزان محلی منطقه هستند که از این طریق امرمعاش می‌کنند و با توجه به روند روبه افزایش تقاضا اشتیاق‌ها برای افزایش کشت وجود دارد.
این شرایط و تعاملات در نهایت موجب پیامدهای می‌شود. همان‌طورکه در مدل (1) نشان داده شده است، تعاملات مذکور، پیامدهای خاصی نیز داشته است. پیامدها عبارتند از: مصرف فراگیر و تغییر قشربندی اجتماعی. مصرف‌کنندگان منطقه را می‌توان 40 تا 50 هزار نفر تخمین زد که تقاضا برای مصرف موجب رونق این فعالیت اقتصادی شده است. در نهایت مواد مخدر و منابع حاصل از آن قشربندی اجتماعی جدیدی را شکل داده است. این قشربندی جدید طبقه نوظهوری را به وجود آورده است که در بسیاری از موارد به الگو و مرجع برای جوانان و نوجوانان منطقه تبدیل شده است که بسیاری از افراد آرزو دارند در جایگاه و موقعیت آن‌ها قرار بگیرند.
در نهایت مقوله هسته این پژوهش«هم‌افزایی بازیگران و بافتار» است. بازیگران مواد مخدر در اینجا عبارتند از دولت، مصرف‌کنندگان، قاچاقچیان و تولیدکنندگان. برمبنای مقوله هسته این پژوهش بازیگران با روابط خود در طول یک پیوستار یکدیگر را تقویت و عملکرد یکدیگر را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در واقع بازیگران در یک بافتار توسعه نیافته، که محرومیت و فقر شاخصه اصلی آن است با یکدیگر هم افزایی می‌کنند و موجب تقویت دیگری میشوند.
بخش بزرگی از بافتار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی منطقه محصول عملکرد دولت است. دولت با عملکرد خود در منطقه به‌طور مستقیم و غیرمستقیم زمینه‌ای را فراهم کرده است که خرید و فروش مواد مخدر به یک تجارت پرسود تبدیل شود. عملکرد ضعیف دولت در زمینه زیرساختی و اقدامات توسعه‌ای این منطقه را به یک منطقه کمتر توسعه‌یافته و محروم تبدیل کرده است و از سوی دیگر کشاورزی به‌عنوان محور اقتصادی منطقه به‌دلیل فقدان صنایع زیرساختی و دور بودن از بازار مصرف و همچنین نبود بازارهای صادارتی مناسب با چالش‌های فراوان روبروست. در واقع، با عملکرد ضعیف دولت، مشاغل مشروع در دسترس برای مردم منطقه با محدودیت روبرو شده و از معدود مشاغل پرسود با دسترسی آسان در منطقه خرید و فروش مواد مخدر است که بسیاری از افراد را ترغیب می‌کند که به سوی آن کشیده شوند.
کشاورزان افغان و کشاورزان محلی به کشت و تولید خشخاش می‌پردازند، قاچاقچیان محصول آن‌ها را به دست مصرف‌کنندگان محلی، ملی و بین‌المللی می‌رسانند. در واقع مصرف‌کنندگان با میزان تقاضایی که ایجاد می‌کنند، موجب ترغیب کشاورزان به کشت بیشتر و قاچاقچیان به تجارت بیشتر این محصول میشوند. تقاضا موجب می‌شود فعالیت کشاورزان و قاچاقچیان پرسود و درآمدزا باشد و موجب تقویت کشت و فعالیت تجاری شود.
[1] . در اینجا تاکید بر ماده مخدر تریاک است که در گروه نشئه‌کننده‌ها قرار می‌گیرد.
[2]. Mesquita
[3]. Causal Layered Analysis
[4]. Amutang and Bar
[5]. Wallace and Bachmann
[6]. Narzul Islam
[7]. Racz
[8]. Small
[9]. Haight
[10]. Wabbles
[11]. Keramod
[12]. Nirila
[13]. Litany
[14]. Social causes
[15]. Discourse
[16]. Barney Glazer
[17]. Anselm Strauss
[18]. Open coding
[19] . Axial
[20]. Selective
[21] - پاسگاه انتظامی پل بهادر آباد- سه راهی جیرفت، کهنوج و رودبار جنوب
[22]. Olivier
)